“kasbiy pedagogika” fan sifatida

kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv jarayoni ta’lim tizimining uzviy
davomi deb xisoblash mumkin. Kasbiy ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv
yordamida inson hayotiga, ijtimoiy munosabatlar rivojlanishiga ma’lum ta’sir
ko‘rsatish mumkin. Ishlab chiqarishga moslashuvning ijtimoiy uyg‘unlashuvi esa
texnikani taraqqiy ettirishning muhim omili hisoblanadi.
Bo‘lajak kichik mutaxassislarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida
ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa, ta’limni
modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida ishlab chiqarish
faoliyatiga moslashuv muammosi yanada yorqin va aniq namoyon bo‘lmoqda.
Bo‘lajak  kichik mutaxassislar tayyorlashning mazmuni kasbiy, amaliy, psixologik,
metodik, tadqiqiy faoliyat turlari bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayoniga
moslashuv bilan boyib bormoqda.
Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida
ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi ta’lim to‘g‘risidagi
?

---

97
davlat siyosatining asosiy prinsiplaridan biriga aylandi. Bo‘lajak kichik
mutaxassisning ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv muammolarini o‘rganish
uchun avvalombor bu tushunchaning mohiyatini va ijtimoiy-ma’naviy asoslarini
aniqlash va uni takomillashtirish yo‘llarini bilish zarur.
Bugungi ilmiy dunyoqarash ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv "ijtimoiy
hayotning bapcha tomonlarini qamrab oluvchi ijtimoiy tizim elementi" sifatida
yondashadiki, buning natijasida kasbiy moslashuv vujudga keladi. Kasbiy moslashuv
deganda shunday dunyoqarash mavjudki, ijtimoiy shaxs, jamiyat ehtiyojini qondirish
maqsadida harakat qiluvchi insonning mohiyat kuchi rivojlanishi yo‘llari va
natijalarining tarixiy aniq tizimi tushuniladi.
"Ishlab chiqarishga moslashuv" tushunchasini oydinlashtirishda inson
faoliyatining natijasi sifatidagi talqinini tushunishgina emas, balki uning tashuvchisi
sifatida insonning o‘ziga urg‘u beriladi, muayyan moddiy-ma’naviy qadriyatlar esa
sub’ekt kasb-hunarni rivojlantirishning vositasi va usullari sifatida qaraladi. Shu
jihatdan olganda moslashuv atamasini "individning me’yoriy rivojlanishi" sifatida
tushunish mumkin. Kasbiy moslashuv ikki asosiy shaklda namoyon bo‘ladi:
birinchidan, inson tomonidan yaratiladigan moddiy va ma’naviy boyliklarga ishtiroki
natijasi, ikkinchidan, inson shaxsining haqiqiy boyliklari.
Inson kuchi-qudrati mehnat faoliyati, ong, axloqiylik ijtimoiy
munosabatlarning yaxlit tizimi bilan belgilanadi, jamiyatning birinchi tahliliy
kesimiga muvofiq, bir tomondan, ijtimoiy turmush, bazis bilan va ikkinchi tomondan
ijtimoiy ong va ustqurma bilan belgilanar ekan, - an’anaviy ravishda jamiyatning
moddiy va ma’naviy tayyorgarligi ilgari suriladi. Ishlab chiqarish jarayoniga
moslashuv o‘z navbatida sifat jihatlari faoliyat bilan bog‘liqdir.
Faoliyat umuman olganda – bu jonli tizimlarning tashqi muhit bilan o‘zaro
hamkorligi asosidagi adaptiv yo‘naltirilgan faolligidir. Inson faoliyatiga kelganda esa,
uni odamlarning ijtimoiy yo‘naltirilgan faoliyati sifatida belgilash mumkin.
Moslashuv esa - mana shu faoliyat usulining o‘zginasidir. Haqiqatdan ham istalgan
ishlab chiqarishga moslashuv u ijtimoiy faoliyat bo‘ladimi, individual faoliyat
bo‘ladimi, qanday bo‘lmasin faoliyatni taqozo etadi, biroq hap qanday faoliyatni
emas, balki jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, texnikaviy sohalaridagi ijobiy
o‘zgartirishlarni nazarda tutuvchi "faoliyat usuli"nigina ishlab chiqarishga moslashuv
sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarishga moslashuvni
rivojlantirish usuli sifatidagi faoliyat eng avvalo ma’naviy, kasbiy-ijodiy faoliyatni
o‘z ichiga oladi. Mana shu faoliyat davomida madaniy qadriyatlar yaratiladi. Aynan
ishlab chiqarish jarayoniga moslashuv insonning faol faoliyati shaklida ijtimoiy
rivojlanish va inson shaxsi shakllanishining omiliga aylanadi. Chunki shaxs faqat
ma’naviy faoliyat japayonida shakllanadi.
Shaxsning chinakam ishlab chiqarishga moslashuvi to‘g‘risida ko‘plab ta’limiy
sifatlar, shu jumladan qadriyatlar birgalikda, jamuljam namoyon bo‘lgan taqdirdagina
so‘z yuritish mumkin. O‘zligini anglash faoliyati shaxsning yuksak faolligi
ko‘rsatkichlaridan biri ekanligini qo‘shimcha qilmoqchimiz. Busiz shaxsning
mustahkam qadr-qimmatli yo‘nalishlarini va yangicha tafakkurni tarbiyalash mumkin
emas. O‘zligini anglash faoliyatning umumiy darajasi, qadriyatlarni tushunishdagi
muayyan birlik kishilarning o‘zaro bir-birlarini tushunishlari uchun ham shart-sharoit

---

98
yaratadi, mezonlarning umumiyligini belgilab beradi. Ana shu mezonlar yordamida
shaxs o‘zini, o‘z fazilatlari va nuqsonlarini baholaydi, tegishlicha jamiyatdagi
munosabatlar shakllanadi, o‘zaro ishonch va ijodiy faoliyat uchun qulay muhit
yaratiladi. Shunday qilib, o‘zini anglash faoliyati – bu inson tomonidan o‘z turmush
tarzini, aniq hayotiy vaziyatlardagi hatti-harakatlarini erkin tanlashining, u yoki bu
ijtimoiy masalalarni hal etish chog‘ida o‘z nuqtai nazarini aniqlashning ma’naviy
shart-sharoitidir.
Shaxs faoliyati ma’naviy ishlab chiqarish sohasi bilan belgilangan holda ham
ongning, ham o‘z-o‘zini anglashning shakllanishi va namoyon bo‘lishini, shuningdek
tafakkur faoliyatini qamrab oladi.
Kasbiy faoliyat me’yorlari dunyoqarash bilan bog‘liq ko‘rsatmalarning maxsus
uzatuvchisi bo‘lishi mumkin. Kasb-kor faoliyati va unga moslashuv me’yorlari kasb-
hunar faoliyati va muomala jarayonida dunyoqarash tusini kasb etib, odatiy faoliyat
me’yorlari va kasb-kor tafakkuri me’yorlarining o‘zaro munosabati muammolari
orqali shakllanadi.
AQShda ta’lim oldiga qo‘yiladigan maqsadlardan kelib chiqib, amerikalik
olimlar o‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan bir qancha talablarni qayd etishadi.
Dyuining fikricha o‘quvchi o‘z vazifasini "...talabaning faoliyatini xayrixohlik bilan,
majbur qilmasdan boshqarishi zarur". O‘qituvchining o‘quvchilar bilan to‘g‘ri
munosabatda bo‘la olishi, uning odobi va shaxsiy fazilatlarini kasbiy-ishlab chiqarish
faoliyatga moslashuvning asosiy komponentlaridan biri, deb tan oladi.
O‘qituvchining ma’naviy boyligi, uning axloqiy sofligi insonparvarlikning
garovi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki o‘qituvchining ziyoliligi – bu eng avvalo uning
kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga bo‘lgan munosabatidir. U birinchi
navbatda ta’lim darajasi, ish turi, kasb-hunar tayyorgarligi bilan emas, balki
shaxsning nechog‘li qadriyatlarga yo‘nalganligi bilan belgilanadi.
Kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini shakllantirishning asosiy
sharti, bizning fikrimizcha, unda kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvga
bo‘lgan ehtiyojni shakllantirishgina emas, balki uning o‘z "mendan" iborat kasbiy-
ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvini idrok etishga tayyorligi ham hisoblanadi.
Nemis pedagoglari kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuvni ilmiy-ijodiy
faoliyat sifatida belgilaydi. Ilmiy-ijodkorlik muammoni mustaqil hal etish malaka va
ko‘nikmalarini pivojlantiradi, ilmiy mehnat uchun zarur bo‘lgan shaxs sifatlarini
rivojlantiradi, o‘quvchilarda ijtimoiy hayotga tayyorgarlikni rivojlantiradi.
O‘quvchi ijodiyoti muammolarini tadqiq etuvchi Drager kasbiy-ishlab
chiqarish faoliyatga moslashuvning quyidagi prinsiplarini ko‘rsatadi:
- ijodiy tafakkur va harakat birligi;
- ijodiy faoliyatda individuallik va ijtimoiylikning birligi;
- onglilik va intellektuallik birligi.
Ijodiy fikrlash muammoni ko‘ra bilishdan, vazifa bilan uni hal etishning
mavjud bo‘lmagan yo‘li o‘rtasidagi, tan olingan ijtimoiy yoki individual zaruriyat
bilan uni amalga oshirishning mavjud bo‘lmagan imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatni
anglashdan boshlanadi.

---

99
Xulosa qilib aytganda, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatga moslashuv haqida
yuqorida keltirilgan aniqlashlarni tahlil qilish uning ijtimoiy tomonlarining  asosiy
belgilarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Ular quyidagilardir:
- birinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchilarning
ijodiy faoliyatini ifodalaydi va o‘quvchining malakasi ishlab chiqarish faoliyatining
sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi;
- ikkinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘quvchi
tafakkurining shakllanish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi;
- uchinchidan, kasbiy-ishlab chiqarish faoliyatiga moslashuv o‘zida nafaqat
yakunni, balki  kasbiy faoliyat jarayonida o‘quvchining qayta o‘zgarishi jarayonini
ifodalaydi.