“kasbiy pedagogika” fan sifatida

“Tushuncha” deganda o‘rganilayotgan ob’ekt (predmet, buyum, hodisa,
jarayon, tirik mavjudot)ning eng muhim xususiyatlari, aloqalari, munosabatlari
kabilarni o‘zida ifodalovchi fikr shakli tushuniladi. Amalda tushunchalar: so‘z orqali
(verbal), matn, jadval, grafik, shartli belgilar ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday axborot
har qanday o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan aniq bilimlar, sezgi va tasavvurlariga
tayanadi.
To‘laqonli o‘zlashtirishning hal qiluvchi sharti  tushunchaning anglanganlik
darajasi hisoblanadi.
Bilish hali uddalay bilish degani emas. Xatti-harakat usullarini o‘zlashtirish
o‘quv faoliyatining maxsus sohasi, bosqichidir. O‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan
xatti-harakat usullari psixologiyada ko‘nikma va malakalar deb e’tirof etiladi.
 Malaka xatti-harakat usullarini aniq, tez va takomil darajada amalga oshirishni
anglatadi.
Ko‘nikma xatti-harakat usullari bo‘lib, u bir qancha operatsiyalar ketma-
ketligidan tashkil topadi va umumiy maqsadga yo‘nalib, o‘zlashtirgan bilimlarni turli
vaziyatlarda asta-sekinlik bilan qo‘llashni  ko‘zda tutadi.
Malaka turli darajada o‘zlashtirilib, har doim ong bilan nazorat qilinadi.
Har qanday xatti-harakat usullari ko‘nikma yoki malakaga aylanishi uchun bir
necha marta takrorlanishi zarur. Bunda malaka uchun dastlab bir xil operatsiyalarni
oddiy va keyinchalik esa turli sharoitlarda takrorlash zarur.
Amaliy ko‘nikma va malakalar bevosita sezish organlariga tayangan holda
o‘zlashtirilishi mumkin, bunda eshitish, kuzatish, xatti-harakatlarni amalga oshirish,
chamalash, ranglarni  farqlash kabi sensor ko‘nikma va  malakalar hosil bo‘ladi.
Motor ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun dastgohda ishlash,
mashinada yozish, yo‘riqnoma bo‘yicha tajriba-sinov ishlariga tayyorlanish kabi
harakatlanish mashqlarini bajarish talab etiladi.
Ba’zi bir ko‘nikma va malakalar sensomotor o‘zlashtirishni talab etadi.
Masalan, xat yozish, chizma chizish, grafiklar tuzish kabilar.
Intellektual (aqliy) xatti-harakatlar ham ko‘nikma va malaka deb e’tirof etiladi.

---

93
Aqliy va amaliy ish-harakat  usullarini qat’iy ravishda “Buyuk xitoy devori”
bilan ajratish to‘g‘ri emas, chunki barcha amaliy xatti-harakat u yoki bu  darajadagi
aqliy xatti-harakatlarni nazarda tutadi.
Tabiiyki, bilimlarsiz ko‘nikma shakllanmaydi va shakllanishi ham mumkin
emas. Biror narsani ongli bajarish uchun eng avvalo nima, qanday va nima uchun
kerakligini bilish zarur bo‘ladi. Bu bilan bilimlarni qo‘llash ularni yangi darajada
o‘zlashtirishga aylanadi. Bilimlarni qo‘llashda faoliyatning zaruriy sharti va tarkibiy
qismi sifatida tafakkurlash (fikr yuritish) ishtirok etadi. Lekin fikrlash tajribasini
o‘zlashtirish maxsus faoliyat sohasidir.
Ob’ektiv olamning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini inson
ongida bilvosita va umumlashgan holda aks etishi tafakkurlashni anglatadi.
Fikrlash eng avvalo tahlil etish va sintezlash vositasida amalga oshiriladi.
Analitik – sintetik faoliyat barcha fikrlash operatsiyalarida qiyoslash, umumlashtirish,
mavhumlashtirish, turlash, aniqlashtirish kabilarda amalga oshiriladi: har qanday
qiyoslash qiyoslanayotgan ob’ektlarni sintezlashni, bo‘laklashni ko‘zda tutadi.
Fikrlash rivojlanish bosqichlariga ko‘ra ko‘rgazmali, obrazli va abstrakt,
nazariy turlarga bo‘linadi.
Fikrlash (tafakkurlash)  ob’ektlarning xususiyatlari va munosabatlarini yoritish
(ifodalash)ga oid faoliyatdir.
Pedagogik manbalarda ta’lim mazmuni haqidagi masala munozarali xarakterga
ega. Bu tushunchani izohlashga ko‘plab yondashuvlar mavjud bo‘lib, uning mohiyati
va ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi.
Bilimlarni egallashga yo‘naltirilgan ta’lim mazmuni shaxsning
ijtimoiylashuviga imkon berib, fan va ishlab chiqarish sohalari bilan o‘quvchini
(tanishtiradi) muloqotini belgilaydi. Shuningdek, ushbu yondashuvga ko‘ra, bilimlar
o‘quvchilarning qadriyatlar yondashuvi I.Y.Lerner, M.N.Skatkin, B.M.Bim-Bad va
shu kabi pedagog olimlar tomonidan ta’lim mazmunining mohiyati aniqlangan.
Yuqorida zikr etilgan olimlarnig fikricha, ta’lim mazmuni faqat bilim va
ko‘nikmalardan iborat emas. Zero, bilim va ta’lim mazmunining muhim elementidir.
Rus pedagog olimi I.Y.Lerner bilimlarni quyidagi uch vazifa (funksiya)sini ajratib
ko‘rsatadi:
1.  O‘rganilayotgan real voqelik haqida umumiy tasavvur hosil qilish, jamiyat
va insoniyatning yaxlit rivojlanishini ilmiy tasavvur etish;
2.  Xatti-harakat usullarini mo‘ljalga olish asoslarini yaratish yoki xatti-harakat
usullarining yo‘nalishini aniqlash;
3.  
O‘qib-o‘rganilayotgan  ob’ektlarga  nisbatan  emotsional  munosabatlar
asoslarini shakllantirish, shu yo‘l bilan dunyoqarashni tarbiyalash vositasi bo‘lish.
Ijtimoiy tajribalar: bilim, xatti-harakat usullari, ijodiy tajriba yoki izlanuvchan
faoliyat hamda emotsional qadriyat munosabatlarini o‘ziga qamrab oladi.
Ta’limda uzluksizlikni ta’minlash o‘quv predmeti qismlaridagi  zarur va to‘g‘ri
nisbatni o‘rnatish zaruriyatidan kelib chiqadi. Shuningdek, uzviylik tushunchasi
ta’limning turli bosqichi, shakli, metodlarida bilim, xatti-harakat usullari va shaxsiy
fazilatlarga qo‘yiladigan talablarni ko‘zda tutadi. Uzviylik quyidagi ikki omilni
hisobga olgan holda amalga oshiriladi: 1) fanning mazmuni va mantiqi; 2) bilimlarni
o‘zlashtirish jarayoni qonuniyatlari. O‘quv predmetini o‘zlashtirishda birinchi

---

94
omilning ahamiyati muhim bo‘lib, tushuncha, dalil, qonunlar kabi o‘quv predmeti
mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy element, ketma-ket, asta-sekinlik bilan
o‘rganilayotgan ob’ekt mohiyatini imkon qadar anglab borishga sharoit yaratadi.
Ikkinchi omil ilmiy bilimlarga ishlov berishni talab etadi.
Shunday qilib, uzviylik faqatgina to‘g‘ri chiziqli emas, balki o‘quv
materiallarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi qulay bo‘lgan holatda
shakllantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Uzviylikni ketma-ket amalga oshirilishi ta’lim istiqbol tavsifini beradi. Bunda
alohida mavzular bir-biridan tubdan ajratilgan emas, balki birinchisi ikkinchisi uchun
asos va ikkinchini mo‘ljal sifatida hisobga olinishini ko‘zda tutadi.
Amalda ta’lim mazmunini loyihalashtirish quyidagi ikki darajada amalga
oshiriladi:
- blok modulli o‘quv dasturi darajasida;
- aniq maqsadga muvofiq o‘quv materiali sifatida.
Bunda ixtisoslik qaysi kasbga mansubligi, shuningdek, kasbning o‘zi qanday
faoliyat turiga tegishli ekanligini ham aniqlashtiradi. Aniq yo‘nalishda  tanlab olingan
ta’lim mazmuni yuqoridan pastga “qavatma-qavat” tahlil etiladi. Yuqori qatlam
iqtisodiyot sohasiga tegishli bo‘lsa, o‘rta qavat kasb-hunarga va pastki qavat alohida
ixtisosliklarga to‘g‘ri keladi. Bunday yondashuv zamonaviy kasb-hunar ta’limi
mazmunini shakllantirish muammosi yechimi sifatida e’tirof etilmoqda. Chunki
bunda kasb yoki ixtisoslik nuqtai nazaridan pastdan emas, balki aniq yo‘nalish
doirasidagi kasbiy ta’lim mazmuni yaxlit tizim sifatida yuqoridan pastga tomon
tadqiq etiladi.