Kasbiy faoliyat psixologiyasi

6.Qonuniyatni amalda qo’llash.
 Aniqlangan qonuniyat ma‘lum bir amaliyot 
sohasida,  masalan,  tergov  jarayonida  gumon  qilinuvchini  so‘roq  qilish 
psixologiyasini  o‘rganishdan  to‘plangan  tajriba  keyingi  tergov  jarayoni  uchun 
kerak  bo‘ladi.  Ko‘pgina  xodimlar  amaliy  faoliyatlarida  hamisha  shaxsiy  hamda 
boshqalarning  tajribalarini  umumlashtiradilar.  Lekin,  shunday  bo‘lsa  ham,  har 
holda  bunday  umumlashtirishlar  ilmiy  jihatdan  yetarli  asoslangan  bo‘lmaydi, 
boshqacha qilib aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasi  fani  o‘rganishi  kerak  bo‘lgan  qonuniyatlarni 

---

14 
 
quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 
1)
 
 shaxs  va  mexnat  faoliyati  bilan  bevosita  bog‘liq  bo‘lgan  psixik 
qonuniyatlar; 
2)
 
 soha egasining psixikasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar; 
3)
 
 kasb  egalariga  har  hil  sabablar  bilan  murojaat  qiladigan  fuqarolarning 
psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan psixologik qonuniyatlar.  
Hozirgi  kunda  o‘zbek  psixolog  olimlari  ushbu  muammolar  ustida  ilmiy 
izlanishlar olib bormoqdalar. 
Kasbiy faoliyat psixologiyasining o‘ziga xos prinsiplari mavjud. Har qanday 
usulda o‘tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab 
etadi. Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv (moddiy) asosning 
birlamchiligi,  psixikaning  taraqqiyotida  faoliyatning  yetakchilik  roli,  psixik 
hodisalarning  o‘ziga  xos  bog‘liqligi  prinsipi,  psixologik  faoliyatni  o‘rganishda 
obyektivlik prinsipi, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi prinsipi. 
Subyektiv  asosga  nisbatan  obyektiv  asosning  birlamchiligi  prinsipi 
psixika 
moddiy bo‘lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. 
Shaxsni  o‘rganishda  biz  psixik  faoliyatning  ko‘plab  tashqi  ko‘rinishlariga  duch 
kelamiz. Ulardan asosiylari: 
-  og‘zaki  va  yozma  nutq.  Psixolog  uchun  shaxsning  o‘zi  (shaxsiy  hisobot 
ma‘lumotlari)  haqidagi  mulohazalari  g‘oyat  muhim  hisoblanadi.  Nutq  orqali 
shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarashlari, intilishlari, bilimi va boshqalar haqida 
xulosaga kelish mumkin; 
-
 
shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o‘z qo‘llari 
bilan  yasagan  buyumlar,  asbob-uskunalar,  turli  yasamalar,  rasmlar  va  boshqalar 
aniqroq ma‘lumot beradi; 
-
 
psixik  faoliyatning  tashqi  ko‘rinish  va  tanada  namoyon  bo‘lishi.  Bu  ko‘z 
qarashining  ma‘nodorligi,  yuz  mimikasi,  imo-ishora,  nafas  olish  va  qon 
aylanishining o‘zgarishi, miya elektr faolligining o‘zgarishi va hokazo. 
Shuni ham ta‘kidlab o‘tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi 
namoyon  bo‘lishigina  emas,  balki  psixikaning  o‘zi  tashqi  namoyon  bo‘lishiga 

---

15 
 
qarab ham o‘zgaradi. Masalan, soha egasi ishida xatoga yo‘l qo‘ydi. Ushbu faktni 
aniqlashdan avval xatoning sabablarini bilish lozim. 
Psixikani  tashqi  namoyon  bo‘lish  shakli  orqali  o‘rganish  vositali  bilish 
deyiladi.  Psixologiya  fani  tarixida  uzoq  yillarga  qadar  psixikani  o‘rganishning 
asosiy  metodi  sifatida  o‘z-o‘zini  kuzatish  (introspensiya)  metodidan  foydalanib 
kelingan.  Biz  o‘z  ichki  dunyomizni  bevosita  his  qilamiz.  Psixologiya  uchun  o‘z-
o‘zini kuzatish metodi o‘ta qulay tuyo`ladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, 
chunki  o‘z-o‘zini  kuzatish  ko‘pincha  umumiydan  oddiy  yoki  tasodifiyni  farqlash 
imkonini bermaydi, psixik faoliyat jarayonini noto‘g‘ri ko‘rsatadi. 
Psixika  taraqqiyotida  faoliyatning  yetakchi  o’rin  tutishi  prinsipi
  inson 
psixikasining  mehnatda  yuzaga  kelishi  va  faoliyatda  tarkib  topishidan  kelib 
chiqadi.  Shunga  ko‘ra,  psixikani  kishining  amaliy  faoliyatidan  ayrim  holda 
o‘rganish mumkin emas. 
Psixik  hodisalarning  o’zaro  bog’liqlik  prinsipi
  bizning  ichki  dunyomiz 
yagona,  bir  butun  ekanligidan,  ma‘lum  shart-sharoitlarda  shakllangan,  muayyan 
shaxslarga  xos  miyaning  mahsuli  ekanligidan  kelib  chiqadi.  Shu  jihatdan 
shaxslarning  ayrim  tomonlarini,  uning  psixikasini  o‘rganishning  o‘zi  asosiy 
maqsad  bo‘lib  qolmasligi  kerak.  Har  bir  tekshirishda  biror  psixik  hodisaning 
boshqa  psixik  hodisalar  bilan  uzviy  aloqasini  va  ta‘sirini  hisobga  olish  lozim 
bo‘ladi. 
Psixik  faoliyatni  o’rganishda  obyektivlik  prinsipi
  boshqa  tekshiruvchilar 
qatori  psixologdan  ham  hodisaning  aniq  tafsilotlarini  o‘rganishni,  real  holatni 
ifodalamaydigan  shoshilinch  umumlashtirish  va  xulosalarga  yo‘l  qo‘ymaslikni 
talab qiladi. 
Nazariya  bilan  amaliyotning  bog’liqligi  prinsipi
  nazariya  amaliyot  uchun 
asos  ekanligini,  u  o‘z  qobig‘iga  o‘ralib  olmasdan  amaliyot  uchun  yangi-yangi 
yo‘nalishlar ko‘rsatishni anglatadi. 
Kasbiy  faoliyat psixologiyasi  fanining bu  prinsiplari birgalikda  qo‘llaniladi 
va ular har bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi. 
Shaxsning  ong  osti  holatini  chuqur  va  har  tomonlama  o‘rganishga  imkon 

---

16 
 
beradigan  psixoanaliz  metodi  kasbiy  psixologiya  uchun  muhim  hisoblanadi. 
Psixoanaliz  jinoiy  xatti-harakat  motivlari,  murakkab  nizolarning  haqiqiy 
sabablarini tadqiq etish darajasini aniqlashda keng qo‘llaniladi. 
Mamlakatimizda huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish 
jarayonining  borishi  ichki  ishlar  idoralari  xodimlari  zimmasiga  bir  qator  yangi 
vazifalarni yuklaydi. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasining  asosiy  vazifasi  shaxsning  ichki  his-
tuyg‘ularini  o‘rganish,  ish  faoliyatida  kelib  chiqadigan  subyektiv  va  obyektiv 
sabablarini o‘rganishdir. 
Shu  bilan  birga,  bu  fanni  o‘rganish  jarayonida  quyidagi  omillarga  alohida 
e‘tibor muhimdir: 
-
 
betartibsizlikning oldini olish; 
-
 
betartibsizlikni batamom tugatish; 
-
 
soha egalari o‘rtasida muloqot madaniyatini shakllantirish; 
-
 
fuqarolarning huquqiy bilimdonligini oshirish; 
-
 
inson omilini birinchi o‘ringa olib chiqish. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasi  fanini  o‘qitishda  quyidagilarga  e‘tiborni 
qaratish zarur: 
-
 
bo‘lg‘usi  kimyoviy  tehnologiya  soha  egalarini  kasbiy  psixologik  bilimlar 
bilan qurollantirish; 
-
 
kasbiy  vazifalarni  hal  etishda  olingan  nazariy  bilimlardan  mohirona 
foydalanish va ularni hayotga, amaliyotga tatbiq etish; 
-
 
mutaxassisligiga  xos  zamonaviy  kasbiy  fazilatlarni  har  tomonlama 
shakllantirish; 
-
 
kimyoviy tehnologiya soha yo‘nalishida ta‘lim olayotgan mutaxassislarning 
kasbiy qobiliyatlarni har tomonlama rivojlantirish; 
-
 
kasbiy  sezgirlik,  xotira,  tafakkur,  fuqarolar  bilan  muloqotda  bo‘lish  va 
psixologik aloqa o‘rnatish mahoratiga ega bo‘lish. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasi  fani  ana  shu  vazifalarning  maqsadi  va 

---

17 
 
ko‘lamidan kelib chiqqan holda quyidagi bir qator vazifalarni bajaradi: 
1)
 
kimyoviy  va  psixologik  bilimlarni  chuqur  o‘rganish  hamda  ularni  ilmiy 
jihatdan sintezlash; 
2)
 
kimyoviy  tehnolologiya  tushuncha  va  kategoriyalarining  kimyoviy-
psixologik mohiyatini ochib berish; 
3)
 
kimyo sohasi xodimlariga oid asosiy obyekt  - inson xulq- atvorining ruhiy 
jihatlarini tushuntirish; 
4)
 
kimyo  sohasi  munosabatlarga  kirishayotgan  subyektlar  o‘rtasidagi  psixik 
jarayonlarni o‘rganish va ularning ruhiy holatlarini ko‘rsatish; 
5)
 
jamiyatning  ijtimoiy  holatini  tartibga  solishni  yanada  takomillashtirish 
uchun tavsiyanomalar ishlab chiqish; 
6)
 
kimyo  sohasi  xodimlari  uchun  psixologik  xizmat  ko‘rsatish  taktikasi  va 
metodikasini ishlab chiqish. 
Shu  ma‘noda,  kimyo  sohasi  xodimlari  uchun  psixologik  bilimlar  ijtimoiy 
kategoriyalar  (motiv,  maqsad,  shaxs  va  boshq)  ni  va  alohida  ijtimoiy  vazifalar, 
ya‘ni  psixologik  ekspertizasini  tayinlash,  tarkibini  klassifikatsiya  qilish  muhim 
ahamiyatga ega.