Kasbiy faoliyat psixologiyasi

Kuzatish  metodi. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasida  bu  metodning  ob‘ektiv 
(tashqi)  va  sub‘ektiv  (o‘zini  o‘zi)  kuzatish  turlari  bor.  Soha  egalari  psixikasidagi 
o‘zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi: 

---

28 
 
1) kuzatishning maqsadi, vazifasi belgilanadi;  
2) kuzatiladigan ob‘ekt tanlanadi;  
3) sinaluvchining yoshi, jinsi aniqlanadi;  
4) tadqiqot o‘tkazish vaqti rejalashtiriladi;  
5) kuzatish qancha davom etishi qat‘iylashtiriladi;  
6)  kuzatish  insonning  qaysi  faoliyatida  (o‘yin,  o‘qish,  mehnat,  sportda) 
amalga oshirilishi tavsiya qilinadi;  
7) kuzatishning shakli (yakka, guruh, jamoa bilan o‘tkazilishi) tayinlanadi;  
8)  kuzatilganlarni  qayd  qilib  borish  vositalari  (kundalik,  suhbat  daftari, 
kuzatish varaqasi, magnitofon, videomagnitofon va boshqalar) taxt qilinadi. 
Kuzatish  orqali  turli  yoshdagi  odamlarning  diqqati,  his-tuyg‘ulari,  nerv 
sistemasining  tashqi  ifodalari,  temperament  xususiyatlari,  imo-ishoralari, 
sezgirligi,  xulq-atvori,  nutq  faoliyati  va  hokazolar  o‘rganiladi.  Ammo,  o‘ta 
murakkab  ichki  psixologik  kechinmalar,  yuksak  hissiyotlar,  tafakkur,  mantiqiy 
xotira  va  aql-zakovatni  tadqiq  etishga  bu  metodning  imkoni  yetmaydi.  Masalan, 
go‘dak  bolani  kuzatishda  uning  harakatlari,  o‘yinchoqlarga  munosabati,  his-
tuyg‘usi,  talpinishi,  mayli,  xohishi  aniqlanadi.  O‘quvchining  darsdagi  holatini 
kuzatishda  esa,  diqqatining  xususiyati,  tashqi  qo‘zg‘atuvchi  bilan  ta‘sirlanishi, 
temperamenti,  hatti-harakatining  sur‘ati,  emotsional  kechinmasining  o‘zgarishi 
to‘g‘risida ma‘lumotlar to‘plashga imkoniyati tug‘iladi. O‘spirin yoshlarning sport 
faoliyatini  kuzatish orqali ularning  irodasi, ishchanligi, his-tuyg‘usining o‘zgarish 
xususiyatlari,  g‘alabaga  intilishi,  o‘zining  harakatini  idora  qila  olishi  yuzasidan 
materiallar yig‘ish mumkin. Soha egasining dastgoh yonidagi faoliyatini  kuzatish 
natijasida  uning  o‘z  diqqatini  taqsimlashi,  qiyin  damlarda  o‘zini  tutishi,  imo-
ishoralari,  tashqi  qo‘zg‘atuvchidan  ta‘sirlanish  darajasi  haqida  keng  ma‘lumotlar 
yig‘iladi.  Keksalarning  muloqot  jarayonini  kuzatish  ularning  xarakteri,  nutq 
faoliyati,  his-tuyg‘usi,  ekstravertivligi  yoki  intravertivligi,  qiziquvchanligi  va 
ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir. 
Tashqi  kuzatishda  ba‘zan  tafakkur  bo‘yicha  ham  ma‘lumotlar  olish:  ish 
ustidagi  qayfiyatini,  fikrning  muayyan  ob‘ektga  yo‘naltirilganini,  tashqi 

---

29 
 
qo‘zg‘atuvchilar ta‘siriga berilmaslikni, chehradagi tashvish va iztirobni, ko‘zdagi 
g‘ayri-tabiiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy holatlarni 
kuzatib tafakkurning kechishidagi o‘zgarishni aniqlash mumkin. Bulardan tashqari, 
qo‘lning  titrashi,  asabiylashish,  nutqning  buzilishi,  hissiyotning  beqarorlashuvi 
ham inson ruhiyatidagi o‘zgarishlar bo‘yicha ma‘lumot beradi. 
Kasbiy  faoliyat  psixologiyasida  o‘zini  o‘zi  kuzatishdan  (introspeksiyadan) 
ham  foydalaniladi.  Ko‘pincha  tajribali  psixolog  yoki  yuqori  malakali  mohir  soha 
egasi  o‘zini  o‘zi  kuzatish  orqali  ilmiy  xulosa  chiqara  biladi.  Masalan,  o‘z 
tafakkurini kuzatib o‘zidagi emotsional o‘zgarish haqida, shuningdek, tafakkurning 
ichki  mexanizmlari  vujudga  kelishi  va  kechishi  haqida  ma‘lumot  oladi.  Natijada 
tafakkurning  sifati,  mazmuni,  mohiyati  va  qay  tarzda,  qanday  tezlikda,  qay 
shaklda
: 
ro‘y berishini kuzatadi. 
Chet  el  psixologiyasida  o‘zini  o‘zi  kuzatishning  inson  ruhiyatini 
o‘rganishdagi rolini ifodalovchi ilmiy-amaliy materiallar to‘plangan. Introspeksiya 
yo‘nalishining  yirik  namoyondalari  o‘zlarini  o‘zlari  kuzatganlar  va  to‘plagan 
materiallarini  tahlil  qilib  umumiy  psixologik  qonuniyatlarni  yaratishga  harakat 
qilganlar. Lekin, inson turli vaziyatlarda o‘zini bir hil boshqara olmaydi va shuning 
uchun bu metodning ilmiy ahamiyati katta emas. 
Shunday  qilib,  kuzatish  metodining  qulay  va  samarali  jihatlari  bilan  birga 
zaif  tomonlari  ham  mavjud.  Shu  sababli  insonning  murakkab  psixikasi  boshqa 
metodlardan foydalanib tadqiq qilinadi.