Kasb tanlashga

3 .4 . X alq hunarm andchiligi texn ologiyasi b o‘lim ini o ‘qitishni
tash k il qilish
Reja:
1. X alq h u n arm a n d ch ilig in in g m etodologik va tarix iy asoslari.
105

---

2. Xalq hu n arm and ch ilik turlaridan naqqoshlik san’ati va u lar­
da qo‘llanadigan asbob-uskunalar, texnologiyalar.
3. K ashtachilik a n ’analariga ijtimoiy hayotning ta ’siri.
4. X alq h un arm andchilik turlaridan kashtachilikda qo‘llanadi- 
gan asbob-uskunalar, texnologiyalar.
Tayanch iboralar: xalq am aliy bezak san ’ati, naqqoshlik san ’ati, 
naqshli bezaklar, m e’m orchilik va xalq am aliy san ’ati yodgor- 
liklari, badiiy va m adaniy meros, olti-sakkiz qirrali stol, quticha, 
ram ka, sham don, islim iy naqsh, girih naqshi, m urakkab naqsh, 
h u n arm and -k ash tado ‘z, so‘zana, choyshab, oynaxalta, choyxalta, 
tuzxalta, palak, so‘zana, joynam oz, qaytm a chok, suv chok, iroq- 
sim on chok, yo‘rm a chok, popop chok.
1. Xalq hunarmandchiligining metodologik va tarixiy asoslari.
0 ‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarixidan m a’lum ki, xalq am aliy 
bezak san ’ati va h u narm an dch ilik boy va rang-barang m adaniy 
m erosim izning eng ajoyib va om m aviy qism ini tashkil etadi. 
0 ‘zbek diyorida vujudga kelib, gullab-yashnagan am aliy san ’at 
bem isol va betakrorligi bilan dunyoga m ash h u r b o ‘lib kelm oqda. 
Bunday kam olot va taraqqiyot bosqichlari haqida fikr yuritadigan 
bo‘lsak, o ‘zbek am aliy san’ati tu rlarin in g shox ildizlari insoniyat- 
ning bolaligi, ya’ni ibtidoiy jam iyatga borib tarq alish ining guvohi 
b o ia m iz .
Badiiy idrok qobiliyati kishilarda, 
0
‘quvchilarda o lam ni, u n ­
dagi m avjudodlar, n arsalar va voqea-hodisalarni, atro f-m u h itd a- 
gi shakllar va ran glarn in g tu rfa sh akl-sham oilida aks ettirishga 
havas uyg‘otadi. Shakl va ran g larnin g real h am da stillashtiril- 
gan tasvirlarini yaratish shu tariqa kelib chiqdi va o ‘z navbatida 
o d am larn in g ku n dalik tu rm u sh id an o ‘rin ola boshladi. N atija­
da badiiy bezaklarnin g tu rli-tu m an shakllari va tu rlari paydo 
bo‘ldi. Boshqa san ’atlarga nisbatan, bunday naqshli bezaklar 
ko‘pligining va takom il topganligining m uayyan tarixiy sabablari 
bor. M a’lum ki, islom m am lakatlarida m avjudodlar tasviri ish- 
lanm agan, balki, tasviriy san ’atga ch u q u r falsafiy yondashish 
natijasida sh artlilik, stillashtirish, rasm iylikka asoslangan b a ­
diiy bezak asarlarini yaratish kuchaygan. U shbu tarixiy haqiqat 
o ‘zbek m illiy bezak san ’atinin g gurkirab rivojlanishiga tu rtk i 
b o ‘lganki, h o zird a ja h o n d a m ash hu r m e’m o rchilik yodgorlikla-
106

---

rim iz va ülardagi ganchkorlik, koshinkorlik, naqqoshlik, hat- 
to tlik , to sh ta ro sh lik va boshqa tu rlard ag i sa n ’atlarn in g ajoyib d a ­
rajada uyg‘unIashganH gida ko‘rin ad i. U n in g negizida m urakkab, 
izlan u v chan, ijodkorhk m e h n ati m avjud. M isol uchun: Sam ar- 
qand, Buxoro, Xiva, S hahrisab z, T erm iz, T oshkent, Q o‘qon va 
boshqa shah arlard ag i m e ’m o rc h ih k va xalq am aliy sa n ’ati yod- 
g o rliklari o ‘tm ish av lo dlarim iz yaratgan b arkam ol, ta k ro rlan - 
m as va ta rix a n bebaho s a n ’at asa rla rin in g n am u n alari b o ‘lib, 
x alq im izn in g va shu b ilan ja h o n m a d a n iy atin in g d u rd o n alarid an
b o ‘lgan badiiy va m a d an iy m erosini ta sh k il etilg an id an xabardor 
b o ‘lam iz.
Xalq am aliy sa n ’ati k ish ilarn in g m a ’naviy olam ini boyitadi, 
badiiy d id in i sh ak llan tiradi, ru h iy atin i tarbiyalaydi. Shuning 
uch u n o ‘zbek xalqining am aliy san ’ati k ish ilarn i badiiy axloqiy, 
u m u m in so n iy ru h d a tarbiyalaydi.
0 ‘zbek xalq san’ati qadim iyligi h am d a boy m adaniyati bilan 
b u tu n dunyoga m ashhur. U n ing yer yuzasi va tuproq osti qis­
m i ulkan bir tarixiy muzey. S am arqand, Buxoro, Xiva, Term iz, 
Toshkent, F arg‘ona va boshqa shaharlardagi h ar bir tarixiy obida, 
h a r b ir xalq am aliy san’ati nam unasi bo b o kalo nlarim iz yaratgan 
barkam ol, tak ro rlan m as, teran m azm u n li va ta rix a n bebaho san ’at 
asarlari ja h o n m adan iy atinin g d u rd o n ala rid an b o ‘lgan badiiy va 
m a ’naviy m erosini tashkil etadi.
A srlar davom ida o rttirilg an va m adaniy boyiigim iz, xususan, 
sho‘ro tu z u m i davrida o ‘zbek m illiy xalq am aliy bezak sa n ’atining 
eng ko‘p rivojlangan tu rlarid an ganchkorlik, naqqoshlik, yog‘och 
o ‘ym akorligi, to shtaro sh lik , suyak o ‘ym akorligi, kandakorlik, pi- 
cho q chilik , zargarlik, kashtachilik, zard o ‘zlik, gilam chilik kabi 
tu rla rn in g o ‘ziga xos tom o nlari, bajarish texnologiyasi, haqiqiy 
asl nom lari, o ‘ziga xos m aktablari, uslublarini yaratgan ustalar- 
n in g n om lari asta-sekin yo‘qolib ketish xavfi ostida qoldi. B u­
gungi k u n d a m ustaqil m am lak atim izd a xalqim izn in g asrlar bo‘yi 
yaratgan m eh n ati natijasida yaratilgan am aliy bezak san ’atini 
ko‘z q o rachig‘idek saqlash, qadrlash, u lard an am aliy foydalanish, 
yoshlarga o'rgatish orqali u la rn in g estetik d id in i o ‘stirish ham da 
yuksak m adaniyatli k ish ilar qilib tarbiyalash u ch u n keng im k o n i­
yatlar ochildi.
A bu R ayhon Beruniy, A bu A li Ibn Sino, A l-X orazm iy, N iz o ­
m iy Ganjaviy, N osir Xisrav, A lisher Navoiy, K am oliddin B ehzod,
107

---

B obur kabi jahonga m ashhur olim , shoir va m usavvirlar xalqi- 
m izni go‘zallikka intilishga chaqirgan.
B obom iz A m ir Tem ur h u n ar va ilm egalari, yirik m u ­
taxassis oUmlar yordam iga tayanib m atem atika, geom etriya, 
m e’m orchilik, astronom iya, adabiyot, tilshunoslik, tarix , m u - 
siqa, tasviriy san ’at va hattotlik kabi san ’at asarlarini rivojlanti- 
rishga k atta aham iyat berdi. S haharlarni h a r to m o n lam a chiroyli 
va Lilug‘vor qilishga intildi. Ju m lad an, to sh h am da g‘isht yo‘llar, 
keng va katta 
ravon ko‘chaIar qurdirgan. B ir-biridan m a h o - 
batli binolar soldirgan. S am arqandning R egiston m aydonidagi 
U lug‘bek, Sherdor va Tilla Q ori m adrasalari, Shoxi Z in d a va 
G o ‘ri A m ir ansam bl m aqbaralari, B ibixonim m asjidi, B uxoroda 
Ismoil Sam oniy m aqbarasi, Toshkentdagi K o‘kaldosh m adrasasi, 
Shahrisabzdagi Oq Saroy va boshqalar bugungi kunda dunyoga 
m ashhurdir.
A m ir Tem ur va tem uriylar davrida xalq san’ati h u n arm a n d ch i­
ligi qolaversa m adaniyati yuksak darajada rivoj topdi. T em urning 
am ri bilan turli m am lakatlardan ustalar, m e’m orchilar olib keli- 
nib ajoyib takrorlan m as binolar qurilgan va bog‘u-ro g ‘lar barpo 
etilgan.
Ayniqsa Tem ur o ‘z onasiga bag‘ishlab qurdirgan Oqsaroy ta - 
rixning bir b o ‘lagi b o ‘lib qoladi. U ni 1379-yilda Tem urning am ri 
bilan qurdirilgan.
M a’lum ki, o ‘zbek xalq am aliy bezak sa n ’atin ing eng rivojlan- 
gan tu rlarid an biri naqqoshlikdir. 0 ‘zbekiston territoriyasidagi 
arxeologik qazilm alardan X orazm , So‘g‘d, Baqtriya va boshqa 
naqsh san’atinin g rivojlanganligi m a’lum . O lim larim iz S urxan- 
daryo viloyatidagi Fayoztepa (1—II asr), D alvarzintepa (1 asr) qa- 
zilm alaridan topilgan, rasm , naqsh qoldiqlari orqali buni isbotlab 
berganlar, X orazm dagi Tuproqqal’a zallari m onum ental naq sh ­
lar bilan bezatilganligi bizga m a’lum . V I - V I I asrlarda qasrlar va 
boylarning uylari naqshlar ham da tasvirlar bilan bezatilgan.
IX—X asrlarda 0 ‘rta Osiyoda naqqoshlik san ’ati avj olib rivoj- 
landi. A rxitekturada g‘isht qolipli naqsh solish yuksak rivojlandi, 
binolarning ichki tom onlariga ganch, yog‘och o ‘ym akorligini 
qo‘llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa, m aktablarning peshtoqlari 
devor va ravoqlar ganch naqshlar bilan nafis bezatilgan.
X V III 
asrning oxiri X IX asrda Q o ‘qonda, Farg'ona, B uxo- 
ro kabi shaharlarda yetuk ustalar yetishib chiqdi. M isgarlik,
108

---

naqq osh lik , ganchkorlik, chilang arlik va boshqa san ’at tu rlari 
rivojlandi.
Q adim da h u n ar o'rganish m uqaddas sanalgan. H ar b ir xalq 
kelajak avlodlarga o'zid an qoldirgan takrorlanrnas hu narlari b i­
lan qadrlangan. 0 ‘zbekiston q adim da h u n arm a n d lar m arkazi 
b o ‘lgan desak, xato qilm agan b o ‘lam iz. M asalan, A ndijon viloya- 
tin in g S hahrixonida, S am arqand viloyatining U rgutida, F arg 'o n a 
viloyatining Q o‘qon va M arg 'ilo n id a, N am angan viloyatining 
C hu stid a xalq hu n arm an d ch ilig i gullab yashnagan. H u n a rm a n d ­
lar m a ’lum bir davrlarda m ahallalarga bo‘linib shug‘ullanganlar, 
ch u n o n ch i zargarlik m ahallasi, pichoqchilik m ahallasi deb y u ri- 
tilgan. 0 ‘sha davrlarda yana m isgarlik, zargarlik, buyrachilik, 
sandiqchilik, pichoqchilik, aravasozlik, kulolchilik m ah allalari 
ham mavjud b o ‘lgan. M asalan, X IX asr oxiri XX asr bosh larid a 
B uxoroda buyrachi m ahallasi b o ‘lib, u yerda um um an B uxoro- 
dagi buyra to ‘qiydigan u stalar yashagan. Buyrachi m ahallasida 
120 ta oila yashagan.
H ar bir kasbkorlik m ah allasida qo‘n i-q o ‘sh n ilar o ‘rtasida 
raqobat b o ‘lgan. C hu n k i k im n in g m ahsuloti sifatli b o ‘lsa, xalq 
o'sh an in g ishlab chiqargan m ah su lo tin i sotib oigan. S huning 
uch u n h a r bir usta sifatli m ahsulot tayyorlashga intilgan. H a r bir 
u stan in g o ‘z rastasi bo'lgan. B ozorda, odatda, bozor begi b o ‘lgan. 
U b archa rastalarga keltirilgan m o llarni kuzatib, ularga narx b el­
gilab ch iqqan dan keyin savdo-sotiq boshlanar edi. Sifatsiz m a h ­
sulot ishlagan ustaning bozori kasodga uchragan.
N aqqosh o ‘tm ishda xalq u stalarin in g eng bilim doni h iso b ­
langan. C hu n k i u lar m ad rasad a tahsil olib adabiyot, tarix, m u ­
siqa, m atem atika, kim yo fan larin i yaxshi bilganlar. N aqqoshlik 
texnologiyasi avloddan-avlodga o ‘tib kelgan. Q adim dan naq q o sh- 
lar naqsh yaratish sir-asrorlarini usta bo‘lganlaridan so‘ng u lar 
h am o ‘z shogirdlariga o ‘rgatganlar. Shunday qilib, naqqoshlik 
kasbini h u n arm an d ch ilik k a asos qilib a n ’ana tariqasida rivojlan- 
tirib kelganlar. Z am o n am izd a naqqoshlik yosh avlodga: m eh n at 
ta ’lim in in g tu ri, to ‘garak, kasb shaklida o ‘rgatilm oqda. A slida 
n aq q o sh lik n i o ‘rgangan o ‘quvchi-shogird xalq h u n arm a n d ch ilig i­
ning boshqa soha, ta rm o q kasblarini ham o ‘zlashtirishi o sonlik 
bilan am alga oshgan. C h u n k i xalq badiiy h un arm an d ch ilig i so ­
halari: ganch, o ‘ym akorlik, yog'och, tosh va suyak o'ym akorligi, 
kandakorlik, m isgarlik, kulolochilik, sandiqsozlik, beshiksozlik,
109

---

pichoqchilik, zargarlik, chilangarlik, chopon tikish, kiygiz b o - 
sish, d o ‘ppido‘zlik, sharq m iniatyurasi, rixtagarlik, zardo‘zlik, 
patdo'zlik, kashtachilik, chitgarlik, savat to ‘qish, bo‘yrachilik, 
gilam to ‘qish va boshqa shu guruhga kiradigan badiiy h u n ar­
m andchilik kasblarini o ‘rganish texnologiyasida naqqoshlik asos 
hisoblanadi.
Hozirgi kunda ayrim m aktablarda m ehnat ta ’lim i bo'yicha 
to ‘garak ishlarini tashkil qilishda quyidagi o‘quv rejadan foyda- 
lanadilar (chuqurlashtirilgan variantida):