Kasb tanlash va undagi inqirozlar

Shaxs shakllanishining turli bosqichlarida kasbiy o’zlikni anglash

Maktabgacha bolalik. Xammaga ma’lumki bolalar o’z o`yinlarida kattalarga taqlid qilishadi va ular xarakatlari va faoliyatlariga o’xshatishga intilishidadilar. Maktabgacha yoshda sujetli - rolli o`yinlar keng tarqalgan bo’lib, ular kasbiy yo`naltirilgan xarakatlarga ega bo’ladi. Bolalar shifokori, sotuvchi, tarbiyachi, transport vositasining xaydovchisi rollariga kirishib o`ynaydilar. Kelgusi kasbiy o’zlikni anglashda birinchi mehnat sinovlari muhim ahamiyatga ega - unga murakkab bo’lmagan, ya’ni kiyim, o’simliklar parvarishi, xonalarni yig’ishtirish va boshqa xarakatlarni bajarish kabilar kiradi. Bu mehnat xarakatlari mehnatga bo’lgan qiziqishni rivojlantiradi, xar qanday faoliyatga ijodiy yondashish tarbiya asosini tashkil etadi, kattalar mehnati haqida bolalarning tasavvurlarini boyitadi. Kelgusidagi kasbiy o’zlikni anglashga kattalar mehnati xakidagi bilimlar ijobiy ta’sir kursatadi. Bu bilimlarning shakllanishi uchun kattalar mehnatini kuzatib, keyin bajarilgan mehnat mazmunini tasvirlashga to`g’ri keladi. Kasbiy rolli o`yinlar oddiy mehnat turlarini bajarish, kattalar mehnatini nazorat qilish natijasi - mehnat turlarini farqlash xamda turli xisoblarni taqqoslash asosida maktabgacha tarbiyalanuvchilarining “o’zini anglashidir”. Kichik maktab yoshi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixologik xususiyati bu kattalarga taqlid qilishdir. Shundan ularga qadrli bo’lgan insonlar kasblariga taqlid qilishi kelib chiqadi. O’qituvchilarga, ota- onalariga, qarindoshlariga, yaqin tanishlariga bundan o’ziga xos induktsiya kuzatiladi. Bu yoshdagi bolalarning ikkinchi muhim xususiyati – yutuqlarni avvalambor etakchi faoliyatda ya’ni o’qishda anglaydilar. Bolaning o’qish, o`yin, mehnat faoliyati tajribasi asosida o’z qobiliyatlari va imkoniyatlarini anglashi istalgan kasb haqida tasavvur shakllanishiga olib keladi. Kichik maktab yoshining oxirlarida qobiliyatlarning rivojlanishi bolalar o’rtasida individual farqlarning sezilarli darajada rivojlanishiga olib keladi va kasbiy tanlov aspektlarini kengaytiradi. O’smirlik davri - bu birinchi ambivalent optatsiya davri. O’spirinlik shaxs shakllanishining mas’uliyatli davrlaridan biridir. Bu yoshda xar xil kasb turlariga ma’naviy munosabat asoslari, shaxsiy kadriyatlar tizimi shakllanadi. Ular o’smirlarning turli kasblarga nisbatan tanlovli munosabatini belgilab beradi. Kattalar xulqining tashki shakllariga taqlid etib, o’smir bolalar kuchli, irodali, jasur bo’lgan “Xaqiqiy erkaklarning” romantik kasblarga qiziqishlarini yunaltiradilar (uchuvchi, kosmanavt, avtopoygachi, va x.k). Qizlar esa o’z qiziqishlarini “haqiqiy ayollarga” jozibali, go’zal va mashxur ayollarga yo`naltiradilar (mashxur estrada qushiqchisi, teleboshlovchi, modeler,va x.k). romantik kasblarga yo`nalishi ommaviy axborot vositalari ta’sirida shakllanadi. Bunday romantik kasbiy yo`nalishning shakllanishiga shuningdek, o’smirlarning o’zini namoyon eta olishiga intilishi sabab bo’ladi. Istalgan kasb namunalari, kasbiy orzular kasbiy shakllanishning psixologik bir bosqichi bo’lib qoladi.
Erta yoshlik davri —bu davrning asosiy vazifasi kasb tanlash. Bu realistik aptatsiya davri hisoblanadi. O’smirning kasbiy rejalari aniq ifodalanmagan, orzu shaklida bo’ladi. U odatda o’zini turli emotsional yoqimli bo’lgan kasbiy rollarda tasavvur etadi, ammo kasb tanlash bo`yicha biror xulosaga kelmagan bo’ladi. Aslida esa o’spirinlik davrining boshida umumta’lim maktabini bitirgan yigit qizlar oldida bu muammo paydo bo’ladi. Bu taxminan katta yoshdagi o’smirlarning uchdan bir qismini tashkil etadi. Ulardan ayrimlari boshlang’ich va o’rta maxsus ta’lim yurtlariga, qolganlari mustaqil mehnat faoliyatini boshlashga majbur bo’ladilar. 14-15 yoshda kasb tanlash juda qiyin chunki kasbiy maqsadlar aniqlanmagan bo’ladi. Kasbiy yo`nalgan orzular va romantik intilishlarni aslida ro’yobga chiqarib bo’lmaydi. Real boshlangan kelajakdan qoniqmaslik refleksiyasining ya’ni shaxsiy “men”ni anglashni rivojlanishiga olib keladi (kim men? mening qobiliyatlarim qay darajada? men kim bo’lmoqchiman? Kimga o’xshagim keladi?) va boshqalar. Kasb-hunar o’quv yurtlarida kasbiy ta’lim oluvchilar kasb jixatdan o’zlarini anglay oladigan bo’lishlari kerak. Ammo statistika ma’lumotlariga ko’ra kasb-hunar o’quv yurtidagi tanlov psixologik jixatdan asoslanmagan. Shunday qilib katta yo`shdagi o’smirlar uchun o’quv yurtidagi kasbiy o’zini o’zi anglash kasbiy ta’lim va kasbiy tayyorgarlik yullarini anglangan tanlovi xisoblanadi.