|
Shakllarda tus munosabatlari.
Jismning ustki qismi rangi, unga
tushayotgan yorugMik miqdori, rassom ko‘z nuriga nisbatan burilish
burchagi va masofasi (yorishganlik va rang bilan to‘yinganlik daraja-
siga koTa, turlichaboTgan) naturaning joylashgan oTnini belgilab
beradi.
51
Jismning yoritilgan yuzasidan soyadagi yuzasini ajratish va uni
rasmda tasvirlash faqatgina ton orqali amalga oshirilishi mumkin.
Rasmdagi ton, bu — har xil bosimda tushirilgan axromatik rang
(kulrang), u tarkibiy yuzalarning yorqinligini ifodalash uchun
ishlatiladi.
Tabiatda kuzatiladigan ton munosabatlarini mutlaq aniqlikda
rasmga o‘tkazish mumkin emas. Chunki, rassomchilik materiallari
(qog‘oz, qalam, ko‘mir va h.k.) soyaning eng to ‘q, masalan,
baxmalga o‘xshash qismini yoki yaraqlab turgan jilvani borligicha
tasvirlash imkonini bermaydi. Bunga intilish ham kerak emas.
Realistik rasmlarda tasviming tabiatga proporsional alohida qismlari
tuslarining xilma-xilligiga e’tibor berish muhim hisoblanadi. Shu
yo‘sinda har bir rasm o‘zining tus masshtabiga ega bo‘ladi (eng
och tusdan — qog‘oz yuzasi, eng to ‘q tusgacha — qalam). Rasm-
lardagi boshqa barcha oraliq nuqtadagi yorug‘lik tuslari, nimsoya,
shaxsiy soya va tushuvchi soya, jismning shaxsiy soyasi bilan
sohshtiriladi. Agar rasmdagi barcha soya joylashuvlari, uning tusidan
qat’iy nazar, to ‘g‘ri deb topilsa, u orqali tabiiy jismni ko‘rishimiz
va jism qanday materialdan tayyorlanganligi haqida tasawurga ega
bolishimiz mumkin.
To‘g‘ri tanlangan tus munosabatlari rasmdagi jism tasviriga
tabiiylik va haqqoniylik baxsh etadi. Bitta rangda ishlangan suratlar
g‘oyibona tarzda, nafaqat, jism shakli va yoritilgan yuzalarining
farqini, balki jism materiali, fakturasi xususiyatini ham (turli
uslublar yordamda) tasvirlash imkonini yaratadi: oyna yoki metall-
ning yaltiroq yuzasi, gipsning xira yuzasi, tana terisi, matolaming
mayinligini va h.k. ochib beradi.
Tasviriy sa n ’atda taqqoslash usuli.
Tabiiy jism tasviri ish-
langanida, birinchi navbatda shakl nisbatlarini to ‘g‘ri belgilash
hamda ularning ton munosabatlarini tasvir masshtabida, ishla-
tilayotgan material (qalam, ko‘mir va h.k.) imkoniyatlaridan kelib
chiqqan holda, tasvirlash kerak. Shunda jism yoki obyektning
haqqoniy, tabiiy tasviri hosil bo‘ladi.
Tasviriy san’at qoidalarga asoslanib, texnik uslublar va tasvir
vositalarini to ‘g‘ri qo‘llab rasm chizayotganida, rassom shaklni
tekis yuzada haqqoniy tasvirlash bo‘yicha bir qator qiyinchiliklarga
duch kelishi mumkin. Bunda jismni xarakterlovchi o ‘ziga xos
52
xususiyatlarini aniqlash va tasvirlash zarur. Bu jarayon jismning
tarkibiy qismlarini bir-biri bilan shakli, o‘lchami, nisbatlari, yuzaga
tushayotgan yorug‘lik miqdori va tusini solishtirish orqali amalga
oshiriladi.
Dastlabki bosqichda rassomning ko‘zi jismga unchalik yaxshi
o‘rganmagan bo‘ladi va jism nisbatlarini aniqlashda qiyinchiliklar
tug‘iladi. Bunday hollarda solishtirib kuzatish uslubidan — rassom
biron-bir jismning o‘lchamidan boshqa jismlarning o‘lchamini
belgilashda o‘lchov vositasi sifatida foydalanishi mumkin. Bunday
shartli o ‘lchov birligi bilan o ‘lchash, ko‘z yordamida amalga
oshiriladi.
Rasm tayyor b o ‘lganidan so‘ng, uning qanchalik sifatli
chiqqanligini tekshirish uchun quyidagi uslublardan foydalanish
mumkin. Chiziqlarning og‘ish burchaklarini aniqlash uchun ish
joyidan uzoqlashmasdan, qalamni gorizontal yoki vertikal holatda
ushlab, qo‘lni oldinga uzatib tekshiriladi. Gorizontal yoki vertikal
holatdagi qalam orqali kuzatilganda, naturadagi qaysi bir nuqta
past yoki yuqorida, o ‘ng yoki chapda joylashganligini ko‘rish
mumkin.
Solishtirma kuzatish uslubi rasm chizishni endi o‘rganayot-
ganlar uchun m o‘ljallangan. Keyinchalik naturadan rasm chizilib,
ko‘z bilan chamalash qobiliyati rivojlanganida, ushbu uslubdan
voz kechiladi. Ko‘z bilan o‘lchash yoki chamalash mahoratiga
jismlarning nisbatini muntazam ko‘z yordamida hech qanday
o‘lchov asboblarisiz aniqlash orqali erishiladi.
Rasmdagi jism shakli, yorug‘lik va tus munosabatlari ustida
ishlanganida, ish so‘nggida asl jism va rasmni taqqoslash uchun
yorug‘lik va tus asosida ham solishtiruv o‘tkaziladi. Naturadagi jism
rasmini chizish vaqtida, uning tub mohiyatini, tuzilishini bilish,
jismning yoritilganlik darajasi va kenglikdagi joylashuvini uzluksiz
tahlil qilib borish muhim ahamiyatga ega.
Naturadagi jismlami bir vaqtning o‘zida bir-biri bilan solish-
tirish uchun ulaming rassomga aniq ko‘rinib tumvchi o‘xshashlik
va farqli tomonlarini, yorug‘ligi va rangini chizgilarda belgilab ohsh
lozim. Shuningdek, jismlarga umumiy masshtabda qarash kerak.
Umumiy masshtabda qarash, bu — asosan, jismga qisqa umumiy
nigoh tashlash; bunday qaralganda ko‘rinayotgan naturaning
53
yorug‘lik nuri va rang munosabatlari rassomda taassurot qoldiradi
(perspektiv o‘zgarishlar asosida). Ushbu uslubning m a’nosi shuki,
qarash jarayonida ko‘zning aniq ko‘rish maydonida boshqa jismlarga
e’tibor qaratmay, naturani to ‘r pardaning periferiyasi yordamida
barcha jismlami bir vaqtning o‘zida bir xil ko‘rishdan iborat. Nigoh-
da barcha jismlar noaniq, xira ko‘rinishga ega bo‘ladi, ammo bun-
day umumiy qabul qilish jarayonida tus munosabatlarini to ‘g‘ri
aniqlash mumkin. Bunday qarash uslubidan, odatda, rassom tusli
rasm chizishni tugallash vaqtida ko‘p m arotaba va uzluksiz
foydalanadi.
Natura bilan chizilayotgan rasmga qisqa vaqth va tez-tez qarash
uslubidan tashqari naturani hamda tasvimi qisiq ko‘zlar yordamida
ham kuzatish mumkin. Bu uslub ham, asosan, tasvirning tus
munosabatlarini aniqlashda qo‘l keladi.
NAZORAT SAVOLLARI
1. 0 ‘quv va ijodiy qalamtasvir ishlashning bir-biridan farqi nimada?
2. «Shaklning konstmktiv asosi» deganda, nimani tushunasiz?
3. Shaxsiy soya bilan tushuvchi soyaning farg‘i nimada?
4. Yorug‘, soya, yarimsoya, yaltiroqlik, reflekslar va ulaming bir-
biridan farqi nimada?
5. «Oddiy va murakkab shakllar», deganda nimani tushunasiz?
6. Shakl qurishda yordamchi chiziqlaming ahamiyati to‘g‘risida fikr
bildirib, misollar keltiring.
7. Turli shakllaming perspektiv qisqarishiga misollar keltiring.
8. «Buyum nisbatlari», deganda nimalarni tushunasiz?
9. Ufq chizig‘i nima?
10. Surat tekisligi nima?
11. «Kartina tekisligi», deganda nimani tushunasiz?
12. Tutash nuqtasiga misol keltiring.
13. Buyum tekisligini tushuntirib bering.
14. Chiziqli va havo perspektivasi qonuniyatlarini bayon eting.
54
3-bob. ALOHIDA GEOMETRIK SHAKLLAR VA
Do'stlaringiz bilan baham: |
