Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

nimsoya,
  deb  nomlanadi. 
Shaxsiy  soya,
  shunday  deb  nomlash
49

---

mumkin  bolsa,  jismning  yorugMik  manbayiga  qaragan  yuzasida 
hosil  boladi.  Shaxsiy  soyalaming,  shuningdek,  nisbatan  yorugi 
qismlari  —  reflekslari,  ya"ni  shaxsiy  soyani  yorugMik  nurlarining 
bir qismi bilan yoritilishi holati ham boMadi. Jismdan yuzaga yoki 
boshqa jismga tushayotgan soya 
tushuvchi soya,
 deb nomlanadi.
Yaltiroq yuzaga ega jismlaming (oyna, metallva h.k.) yom glik 
tushgan tarafida 
jilvani
 (refleks)— jism yuzasidagi  rassom  ko‘zini 
qamashtiruvchi,  tushayotgan  yorugMikning  asosiy  qismini  aks 
etuvchi joyni  payqash  mumkin.  Jilva,  asosan,  egri,  botiq,  yorug‘- 
likni o‘zida kuchh qaytarish xususiyatiga ega buyumlarda kuzatiladi. 
Jilva jism shakfi va hajmini tasvirlashda katta ahamiyatga ega. Jilvaning 
o ‘rni,  turi  hamda  oMchamini  to‘g‘ri  tanlash jismning  cheklangan 
tasviriy  vositalar  yordamida  ishlangan  siluetli  suratida  ham juda 
ahamiyatli va u ushbu jismning shakli va hajmini kohsatib berishga 
xizmat qiladi. Aksincha,  noto‘g‘ri chizilgan jilva, butun rasm to‘g‘ri 
ishlangan taqdirda  ham,  shaklni buzadi.  27-rasmda  shar hajmiga 
shakl berish orqali uning yuzasidagi  yorug‘  soya  munosabatlarini 
ko‘rishimiz mumkin: 
1—
yoruglik; 
2—
yaltiroqlik;  J —yarim soya; 
4—
 soya; 
5—
 aks  yorugMik; 
6—
 tushuvchi  soya.
Tasvirdagi  jism- 
ning  hajmligiga  eri- 
shish  uchun  yorug‘ 
va  soya  tushuvchi 
y u z a la rn in g   k o n - 
trastini mohirhk bilan 
ishlash zarur. Buning 
uchun eng yorqin va 
eng to‘q joylami aniq- 
lash kifoya qilmaydi, 
shu sababli shaklning 
hajmini  shtrix  yoki 
5
  chiziq  bilan  belgilab 
chiqiladi.
Jism   shaklining 
umumiy  ko‘rinishini 
tasvirlash  vazifasi- 
27-rasm.
 
ning  amaliy  yechimi
50

---

—  chiziqdan  hajmga  o‘tish jarayonini  amalga  oshirishdan  iborat. 
Buning  uchun  aw al jismning  nisbati  chiziqlar  yordamida  sharth 
ravishda belgilab  olinadi,  keyin jism yuzasidagi soya qismlarining 
hajmi shtrixlash yo‘li bilan hosil qihnadi. Rassom oldida yorugt va 
soya yuzalarga ega boMgan jism turganligi uchun, uni tasvirlashda 
faqat  chiziqlardan  foydalanish,  jismning  yorugt  va  soya  qismlari 
bilan chalghb, xato qilishga ohb kelishi mumkin.  Bunday hollarda 
tasvirlanayotgan  jismning  asosiy  nisbatlari  va  hajmini  aniqlash, 
shuningdek,  asosiy  nisbatlarini  belgilab,  darhol  uning  hajmini 
hosil  qilish va  kichik  detallariga ishlov berish maqsadga  muvofiq 
sanaladi.  Shuning uchun asosiy qismlarni belgilab olib, nisbatlami 
tekshirish  uchun  darhol  umumiy  yorugMik  va  asosiy  soyalami 
o‘rganib chiqish kerak.  Har doim rasmni yaxlitligicha chizish kerak 
boladi.  Vazifani  tasvirlash  muntazam  ravishda  bo‘laklarga  ham 
to‘xtalib  turish  lozim.
Rasm  chizish  texnikasida  shunday  xayoliy  (tabiatda  mavjud 
boMmagan  —  illuziya)  shakllar borki,  ular jism oMchamini  idrok 
etishga ta ’sir ko‘rsatadi.  Bir xil maydonga ega qora-oq va oq-qora 
to ‘rt  burchaklar tomoshabindan bir xil uzoqlikda joylashtirilgan 
boMsa-da, ulaming kattaligi har xilga o ‘xshaydi  (oq to‘rt burchak 
kattaroq  ko‘rinadi). 
Shuning  uchun  chiziqli,  shtrixlanmagan 
tasvir rangh yuzaga nisbatan yirik tuyuladi.  Ba’zan nisbatni qanday 
idrok etishga shtrixlarning yo‘nalishi  ham ta ’sir ko‘rsatadi.  Tekis 
shakl  —  kvadratga  —  eng  yaxshisi  uning  chegaralarini  davom 
ettirmaydigan qiya shtrixlar;  kvadrat shaklga nisbatan vertikal yoki 
gorizontal  shtrixlarning  ishlatilishi  shakl  oMchamini  qisqartir- 
gandek  tuyuladi.  Ingichka,  uzun  qirralarga  nisbatan  (masalan, 
stolning  yon  tarafi)  ko‘ndalang  shtrixlar  qoTlash  yaxshi  natija 
beradi.
Shu  oTinda  aytib  oTish  kerakki,  rassomlar  o ‘zlari  ista- 
ganlaricha ko‘plab texnik uslublardan foydalanishgani bois, ulami 
hammaga va har bir rasm chizuvchiga tavsiya qihsh mumkin emas. 
Rasm  chizishda  asosiy narsa,  bu  —  natija va har bir rassomning 
o‘ziga xos ishlash texnikjihatlari uning ishiga o‘z ta’sirini oTkazadi.