Kartashunoslik

 
4-rasm. Sharqiy yarim sharning bir qismi tasvirlangan. Unda 4 xil xatolik aks 
ettirilgan: 1,2-uzunlik, 3-burchak, 4-shakl va 5-maydon xatoliklari. 
 
Uzunlik xatoligi. Agar dunyo kartasi bilan yarim sharlar kartasidagi ekvatorni 
va  60
0
  li  parallellarni  taqqoslasak,  ulardagi  meridianlar  oralig‘idagi  farq  ko‘zga 
tashlanadi. Chunki 60
0 
li parallel uzunligi ekvator uzunligidan 2 marta qisqadir.  
Burchak  xatoligini  kartalarda  aniqlash  uchun  yo‘nalishlar  oraliqlarining 
gorizontal  burchaklarini  ellipsoid  yuzada  va  yer  yuzasida  o‘lchash  kerak.  Bu 
xatolik  4-rasmda  (5)  ko‘rsatilgan.  Kartadagi  burchak  xatolikni  ko‘z  bilan  ham 
ko‘rish  mumkin.  Masalan,  meridian  va  parallellar  o‘zaro  kesishib  to‘g‘ri  90
0
  li 
burchak hosil qilmasa, burchak xatoligi bor demakdir. 
Shakl  xatoligi  shundan  iboratki,  obyektlarni  kartadagi  shakli  (figurasi) 
joydagi o‘ziga mos geografik ob‘ektlarni shakliga (figurasiga) o‘xshamaydi. Shakl 
xatoligini  kartadagi  bir  kenglikda  yotgan  kartografik  to‘rlarni  bir-birlari  bilan 
taqqoslash  orqali  aniqlash  mumkin.  4-rasmda  0
0
-10
0 
oralig‘idagi  shtrixlangan 
shakllarda  ko‘rsatilgan.  Undan  tashqari  4-rasmda  Kamchatka  yarim  oroli 
globusdagidan ancha katta qilib tasvirlangan. 
Shakl yassi karta Yerning katta imkoniyatlarini xatoliklarsiz yoki ular shakli 
yoki  maydoni  tasvirlashi  mumkin  emas.  Biroq,  joy-quruqlik,  hudud,  tog’  zanjiri, 
ko’l,  orol  va  qo’ltiq  bo’lishi  mumkin,  ularning  haqiqiy  shakllarini  karta 
proeksiyalaridan  to’g’ri  keladiganida  tasvirlash  mumkin  bo’ladi.  Kartalar 
hududlarning  haqiqiy  shakllarini  saqlash  uchun  mos  keladigan  tasvirlardan 
foydalanadi.  Yer  shakli  xususiyati  va  mos  keladigan  tasvirlarni  saqlash  uchun 
meridian  va  parallellar  har  doim  to’g’ri  burchak  ostida  kesishadi,  shuningdek, 
ular globusda qanday bajariladi. 
Merkator  proeksiyasi  ko’pchilikka  ma’lum  (5-rasm),  garchi  keyingi  yillarda 

---

 
101 
ancha  kam  bo’lsa  ham,  odatda  maktab  va  darsliklarda  foydalaniladi.  Merkator 
proeksiyasi to’g’ri shakldagi hududlarda qo’llaniladi, shunday qilib, kartaga mos 
keladi,  biroq  ekvatordan  uzoqdagi  joylarning  o’lchamlari  ancha  kattalashdi. 
Merkator  proeksiyasida  xatoliklar  bo’ladi,  Grenlandiya  oroli  Janubiy  Amerika 
o’lchamiga  to’g’ri  kelishini  talabalar  ham  payqashi  mumkin.  Biroq  haqiqatda 
Janubiy Amerika maydoni Grenlandiyadan sakkiz marta katta.  
 
5-rasm. 
Merkator  proeksiyasi,  tez-tez  dunyo  kartasida  umumiy  maqsad  sifatida 
foydalaniladi,  navigatsiya  uchun  ishlab  chiqilgan.  Ancha  foydali  xususiyati 
chiziqlarni  kompasna  solishtirganda  rumb  chiziqlari  deb  ataladigan  to’g’ri 
chiziqlarda  namoyon  bo’ladi.  Merkator  silindrsimon  proeksiyaga  yaqinini 
rivojlantirgan.
1