Kartashunoslik

 
Tayanch  iboralar:  kartografik  proeksiya,  masshtab,  bosh  va  xususiy 
masshtab,  geodezik  asos,  komponovka  va  razgrafka  sistemasi,  uzunliklar  xatosi, 
burchaklar  xatosi,  maydonlar  xatoligi,  shakl  xatoligi,  izokollar,  nomenklatura, 
azimutal, silindrik  va  konusli proeksiyalar, globus, teng  burchakli, teng  maydonli 
va ixtiyoriy proeksiyalar. 
 
7.1. Kartografik proeksiyalar va ularning ahamiyati 
Rasm  yuzta  so’zdan  tuzilgan  bo’lsa,  karta  million  so’zdan  tuzilgan  deyish 
mumkin.  Kartada  butun  Yer  tasvirlanadi  yoki  kichkina  hududlarning  katta 
detallari  ko’rsatiladi,  ularning  nusxasini  olish  va  ko’chirish  orqali  kompyuter 
monitorida  ko’rsatish  mumkin  bo’ladi.  Kartalarning    turlari  ko’p  va  ularning 
barchasi  sifatga  ega  bo’ladi.  Ularni  tatbiq  qilishda  qulaylik  yoki  noqulayliklar 
bo’lishi mumkin. Har qanday karta ishlatishga yaroqli bo’lishi lozim, shuningdek, 
shartli  belgilardan  samarali  foydalanishda  kartografiya  va  kartalar  haqidagi  bir 
necha asosiy tushunchalarni bilish kerak. Bu bilimlar aniq vazifalar uchun kartani 
to’g’ri tanlashga yordam beradi.
1
   
Kartalarni o‘qish va uni plandan farqini ajrata bilish uchun va ellipsoid (shar) 
sirtni  tekis  yuzaga  (kartaga)  tushurishda  hosil  bo‘ladigan  o‘zgarishlarni  tasavvur 
qilish uchun kartografik proeksiyalar to‘g‘risida ma‘lumotga ega bo‘lish kerak. 
Yerning  qabariq  yuzasini  tekis  yuzada,  ya‘ni  kartada  matematik  yo‘l  bilan 
tasvirlash  usuli  kartografik  proeksiya  deyladi.  Kartografiyada  Yer  yuzasini 
ellipsoid  yuza  deb  qabul  qilinib,  uni  konus  va  silindrga  solib,  so‘ng  yoyib 
tasvirlanadi. Natijada ochiq joylar (deformatsiya natijasida) hosil bo‘lib, bu ochiq 
joylarni  to‘ldirib  tasvirlash  uchun  ular  «cho‘ziladi»  natijada  tasvirlangan 
yuzalarning masshtabi hamma joyda bir xil bo‘lmaydi. 
Karta tuzishda dastlab meridian va parallel chiziqlari chiziladi va ular bir-biri 
bilan kesishib kartografik to‘r hosil qiladi. So‘ngra bu to‘rga planli asos (tayanch) 
punktlari tushiriladi. Shundan keyin u boshqa geografik obyektlar bilan to‘ldiriladi. 
Har  bir  alohida  olingan  kartaning  kartografik  to‘ri  shu  kartaning  oldiga  qo‘ygan 
maqsadi  va  vazifasidan  kelib  chiqqan  holda  ma‘lum  bir  proeksiyada  chiziladi. 
Kartografik to‘r chizilganda tasvirlanishi kerak bo‘lgan hudud dastlab tuzilayotgan 
                                                           
1
  Robert  E.Gabler,  James  F.  Peterson,  L.  Michael  Trapasso.  Essentials  of  Physical  Geography.  2007.    p  39-40 
/www.brookscole.com 

---

 
96 
karta masshtabidagi globus yuzasiga (sirtiga) tushirilgan deb faraz qilinadi.  
Ellipsoid  yoki  shar  yuzasini  tekislikda  matematik  to‘g‘ri  aks  ettirishga