Kartashunoslik

Karta masshtabi 
Kenglik 
Uzunlik 
Nomenklatura 
1:1000000
 
4

 
6

 
K-42
 
1:500000
 
2

 
3

 
K-42-G
 
1:300000
 
1

20

 
2

 
K-42-IX
 
1:200000
 
40

 
1

 
K-42-XX
 
1:100000
 
20

 
30

 
K-42-102
 
1:50000
 
10

 
15

 
K-42-102-B
 
1:25000 
5

 
1

30

 
K-42-102-V-g
 
1:10000 
2

30

 
3

45

 
K-42-102-V-a-3
 
1:5000 
1

15

 
1

52,5

 
K-42-102(132)
 
1:2000 
0

25

 
0

337,5

 
K-42-102(132-d)
 
 

---

 
142 
 
7-rasm. 
 
Mamlakatimizda  topografik  karta  va  planlar  tuzish  uchun,  asosan,  quyidagi 
standart masshtablar qabul qilingan: 
1:1 000 000; 1:500 000; 1:300 000; 1:200 000; 
1:100 000; 1:50 000; 1:25 000; 1:10 000; 
1:5 000; 1:2 000; 1:1 000; 1:500. 
1:100  000  va  undan  maydaroq  masshtabdagi  karta  varaqlarining 
nomenklaturasi  1:1  000 000  masshtabdagi  karta  varag‘ining  ichida  bo‘ladi,  1:50 
000  va  undan  yirikroq  masshtabdagi  karta  va  plan  varaqlarining  nomenklaturasi 
esa  1:100  000  masshtabdagi  karta  varag‘ining  ichida.  1:1  000 000  masshtabdagi 
bitta  varaqda  4  ta 
A
, 
B,  V
  va
  G 
harflari  bilan  belgilanadigan  1:500  000 
masshtabdagi  karta  varaqlari  to‘g‘ri  keladi,  bu  varaqlarning  nomenklaturasi  1:1 
000 000 varaq nomenklaturasiga ushbu varaq harfi qo‘shib yoziladi.  
 Quyidagi  jadvalda  1:1  000 000  dan  1:2000  gacha  masshtablardagi  karta  va 
planlar nomenklaturasi va ular ramkalarining o‘lchamlari berilgan. 

---

 
143 
 
 
9.3. Karta komponovkasi
 
 
Geografik kartaning nomi, ramkasi, tasvirlanayotgan hudud, vrezka (qirqim) 
kartalar,  legenda,  diagramma,  sxema,  profil,  grafiklar,  matnlar  karta  mazmunini 
boyitishga,  o‘qishni  osonlashtirishga  yordam  beruvchi  boshqa  qo‘shimcha 
manbalarni  joylashtirish  tartibi  kartaning 
komponovkasi
 
deyiladi.  Komponovka 
omadli  hisoblanadi,  agar  kartaning  barcha  elementlari  maqsadga  muvofiq, 
yetarlicha  kompakt  joylashtirilsa,  biroq  zerikarli  bo‘lmay,  ulardan  foydalanish 
qulay bo‘lsa – bir so‘z bilan aytganda, karta sohasi oqilona tashkil etilgan va tasvir 
ko‘rinarli uyg‘unlikda bo‘lsa. 
Yaxshi  komponovkani  tanlash  har  doim  oson  emas,  bu  ba‘zi  dizaynerlik 
tajriba  va  baddiy  didni  ham  talab  qiladi.  Ko‘plab  omillarni  hisobga  olish  zarur: 
karta  proyeksiyasi,  tasvirlanayotgan  hudud  (akvatoriya)  shakli  va  uning  ramka 
ichidagi  oriyentirovkasi,  qo‘shni  hududlarni  ko‘rsatish  zaruriyati,  legenda  hajmi, 
vrezka-kartalarni, qo‘shimcha grafiklar, diagrammalar va h.k.ni joylashtirish. 
Kartalar  komponovkasi  tayyorlanayotganda  texnik  sharoiti,  estetik  holati, 
karta mazmunini to‘g‘ri eks ettirishga qaratilgan barcha talablar e‘tiborga olinishi 
kerak. O‘quvchi kartani o‘qish uchun uning komponovkasi haqida ma‘lumotga ega 
bo‘lishi  lozim.  Chunki  bir  xil  hudud  ikki  xil  komponovkada  tasvirlanishi  ham 
mumkin.  Masalan,  8-rasmda  Yevropa  kartasi  2  xil  komponovkada,  9-rasmda  esa 
dunyo kartasi 2 xil ham 2 xil komponovkada berilgan.  

---

 
144