Karl popperning ijtimoiy-falsafiy

Popperning falsafa tarixi davrlari va
qadimgi faylasuflarning davlat to’g’risidagi fikrlari tahlili 
Karl Popper postpozitivizmning yirik namoyondalaridan biri sifatida o‘z 
diqqat-e‘tiborini ijtimoiy-tarixiy jarayonlarni o‘rganishga jalb qildi. Uning 
ushbu sohaga tegishli bo‘lgan asosiy asari ―Ochiq jamiyat va uning 
dushmanlari‖ deb nomlanadi. Mazkur asarda Popper falsafa tarixi davrlarini 
tahlil qilib chiqadi.
Popper tahlilni qadimgi davr falsafasidan boshlaydi, bunda dastlabki 
demokratik jamiyatlarning paydo bo‘lishini, xususan, Afina davlat-shaharlari 
tarixini tahlil qilib beradi.
Shuningdek, Popper Qadimgi davr faylasuflarining davlat to‘g‘risidagi 
fikrlarini ham tahlil qilib chiqadi. Dastlabki demokratik jamiyat Afinada 
shakllanadi, u quldorlik demokratiyasi edi. Bu jamiyat qadimgi aristokratik 
tuzumga qarshi qurol natijasida vujudga keladi. Aristokratik polis davlatlarni 
oliyzotlar sulolasi boshqarar edi. Aristokratik tuzumni qadimgi faylasuflardan 
Effeslik Geraklit, Protagor va Aflotun yoqlab chiqqan edi
11
. Popper bu ikki 
donishmandning jamiyat, davlat haqidagi qarashlarini tahlil qiladi. U Geraklitni 
jamiyat taraqqiyotini orqaga qaytish jarayonida deb talqin qilgani uchun tanqid 
qiladi. Geraklit fikricha, go‘zallik va mutanosiblik dunyosi abadiy dunyodir.
Shuning uchun ham u o‘zgarmasdir. Zaminiy dunyoda esa hamma narsa 
o‘tkinchidir, o‘zgaruvchandir, nisbiydir. Shunga zaminiy hayot mutanosib va 
abadiy bo‘la olmaydi. Go‘zallik dunyosi, Geraklit fikricha, ilohiy logos 
dunyosidir. Bu dunyo oquvchanlikni, o‘zgaruvchanlikni aniqlab beradi. Zaminiy 
qonunlarda samoviy qonuniyatlar in‘ikos etadi. Bu dunyoda hamma narsa 
o‘zgaruvchan, oquvchandir. Popper Geraklitni demokratik jamiyatni birinchi 
dushmani deb biladi, uni ―tanlanganlar‖ nazariyasining tarafdori deb, hisoblaydi. 
Geraklitning intuitsiya haqidagi ta‘limotini Popper mistika deb ataydi, 
dunyoqarashini esa ratsionalizmga qarshilikda ayblaydi.
11
Qarang: Jowet W.. The works of Karl Popper. —Nyu York., «Education», 1998. –P 342. 

---

13 
Popper o‘zining ―Ochiq jamiyat va uning dushmanlari‖ asarining 5 – 
bobida mazkur faylasuflar qatorida sofistlarning ham tabiat, jamiyat, davlat va 
shartnoma haqidagi fikrlarini tahlil qilib o‘tadi.
Popper bu bobda keltirishicha, ―Aflotun jamiyatni ilmiy analiz qilgan 
birinchi faylasuf emas. Dastlabki buyuk mutafakkirlar o‘zlarini sofistlar deb 
ataganlar. Odamning atrof muhitdagi tarkibiy qismi – uning tabbiy va jamiyat 
muhitidagi farqi ehtiyoj deb tushunishgacha belgilanganidan farq qiladi. Bu farq 
murakkab barpo etilgan va anglangan dalillardan xulosa chiqarilganidek, hozir 
biz fikrimizda mavjud bo‘lgan isbotdan farq qilmaydi. Protagor davridan beri 
har doim savol-javoblar mavjud bo‘lgan. Bizga ko‘proq ma‘qullangan 
jamiyatimizning hayratomuz kuchli ishtiyoqi tabiiydek tuyuladi. Ibtidoiy 
qabilaga oid xatti-harakatlar ajoyib xarakterlidir. Yopiq jamiyatda yashash 
quyosh nur sochganda undan bebahra qolgandekdir
12
‖. 
Qonun – tabiiy qonun ifodasida aniq tasvirlanadi. Agar biz tabiat qonunini 
to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini bilmasak va agar yana biz o‘zimizning ishonchsiz 
qarashlarimizni belgilasak, biz uni keyin gipoteza deb ataymiz. Agar biz tabiat 
qonunlari 
o‘zgarmas 
va 
bu 
qonunlarga 
qarshiliklarni 
mavjudligini 
ta‘kidlaydigan bo‘lsak, bu o‘z gipotezamizni yetarlicha darajada rad etish 
bo‘ladi. Tabiat qonunlari o‘zgarmagandan beri, bular na parchalanadi, na 
bo‘ysunishga majbur etadi. Bular, ya‘ni tabiat qonunlari inson boshqaruvidan 
keyin deyarli imkoni boricha texnologik maqsadlar uchun foydalanilgan. 
Hammasidan farqli o‘laroq, tabiatda yana normativ qonunlar ham mavjud. Bu 
ehtimol yaxshi yoki yomon, to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, ma‘qul yoki noma‘qul 
shaklda ifodalangan bo‘lishi mumkin. Agar normativ qonunga rioya qilinganida, 
o‘sha paytda bu harakatlar va qarorlar har doim inson boshqaruvi natijasidir. 
Men mutafakkirlarga, ayniqsa jamiyatdagi ko‘p sonli olimlarga ishonaman. 
Ammo bu fikrlar anglanmaguncha umuman qabul qilinmaydi. Ko‘plab 
mutafakkirlar ta‘qiqlar va buyruqlar normasi borligiga ishonadilar va quydagi 
12
Popper K.R.. The Open Society and Its Enemies. (―Ochiq jamiyat va uning dushmanlari‖). —London., « Soros 
Foundation », 1964. –P 238. 

---

14 
fikrni aytib o‘tadilar: mutlaq qonuniy normalar inson tabiati yordamida qabul 
qilinadi. Men Platonning sotsiyalogiyasini tushunish zaruriy deb bilaman va 
tabiat hamda normativ qonun o‘rtasidagi tafovut borligiga aminman‖.
Go‘zallik va mutanosiblik dunyosini Aflotun g‘oyalar dunyosi deb ataydi. 
G‘oyalar dunyosini Aflotun narsalar dunyosiga qarshi qo‘yadi. Abadiy g‘oyalar 
ilohiy mohiyatlardir
13
. Popper Aflotunning g‘oyalar dunyosini harakatsizlikda, 
o‘zgarmaslikda ayblaydi. Lekin bu Aflotun ajodining birinchi davriga xosdir, 
ikkinchi davrida esa Aflotun g‘oyalar dunyosining evolutsiyasi va 
mukammallashishi haqida fikr yuritadi. O‘zining ―Pir‖, ―Timey‖, va ―Fedon‖ 
kabi dialoglarida koinotning pifagorcha tuzilishi haqida fikr yuritadi. Aflotun 
kosmogoniyasi Geraklitning qarashlariga o‘xshashdir. Har ikki ta‘limotda ham 
markazda doimiy harakatchan, faol olov turadi. Aflotun ham, Geraklit ham 
olovni jismoniy jarayon sifatida emas, ruhiy samoviy hodisa sifatida 
tushunganlar. Shuning uchun ham olov ularda abadiy tiriklik timsolida namoyon 
bo‘ladi. 
Popper Aflotunning ijtimoiy qarashlarini tanqid qiladi. Aflotunning 
fikricha, ideal davlat boshqaruvi davlat qonunchiligiga asoslangan totalitar 
rejimdir. Shuningdek, Popper Aflotun dunyoqarashida markaziy o‘rinni 
egallagan kollektivlik, adolat tushunchalarini ham tanqid qiladi. Kollektivlik, 
deb yozadi Popper, shaxs rivojiga to‘siq bo‘ladi, unda shaxs o‘zining to‘liq 
manfaatini kollektiv manfaatga bo‘sundirishga majburdir. Kollektiv individning, 
shaxsning ijodiy kuchini ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiladi.
Lekin Aflotunning ideal davlatida oddiy fuqarolar harakati boshliqlar 
ko‘rsatmalariga bo‘ysungandir. Boshliqlarning buyruqlariga itoat qilish kerak. 
Bunday qullik ruhiyati Aflotun tomonidan oqlanadi, chunki insonlar tabiatan 
boshqaruvchilar va boshqaruvchilarga bo‘linadilar. Insonlar o‘z ruhiy rivojlariga 
ko‘ra bir xil darajada emaslar. Ana shu ruhiy tengsizlik davlatda tabaqa, 
toifalarni vujudga keltiradi. Yuqori tabaqalar ruhiy rivoji yuksakligi uchun 
boshqarishlari kerak, quyi tabaqalar esa itoat qilishlari lozim. Ana shunday 
13
Qarang: Лосев А.Ф.. Платон. – Философская энциклопедия, т. 4. – М., «Наука», 1967. –С 351. 

---

15 
davlat tuzumi Aflotun fikricha, ―davlat farovonligi‖ga olib keladi. Agar davlat 
rivojlansa, pirovard natijada omma ham yuksaladi. 
Davlat boshqaruvchilari donishmandligiga ko‘ra saylanadi. Ideal davlat 
boshqaruvchilari donishmandlar, faylasuflardir
14
. Aflotun o‘zining davlat 
haqidagi qarashlarida ikki bir-biriga zid hodisalarni patriarxlar – jamoaviy 
tuzumni, hamda davlatni qo‘shishga harakat qiladi. Bunday davlat namunasi 
qadimgi Sparta davlatida namoyon bo‘ladi. Popper bu hodisani tahlil etib, 
qadimgi jamiyatlar asosida butunlay yangi tipdagi davlatlar vujudga keladi, 
deydi. Bunday davlatlarni demokratik davlatlar, deb ataydi va ular hozirgi g‘arb 
demokratik davlatlarining asosidir, deb hisoblaydi Popper. Qadimgi Afina 
demokratiyaning namunasidir. Ularda Popper, individualizmni, egolitarizmning 
tug‘ilishini ko‘radi. Popper fikricha, individualizm altruizmni inkor qilmaydi. 
Individualizm egoizmning sinonimi emas. Shunday qilib individualizm 
Popperning fikricha, bu gumanizmdir. U aynan Shoh Perikl va Afina 
demokratiyasining boshqa rahnamolari orqali demokratiya o‘z tabiatiga ko‘ra 
insonparvarlik asosiga egaligini isbotlashga harakat qiladi
15
.
Demokratiya qonun oldida hammaning tengligini anglatadi. Demak, 
jamiyatning har bir azosining teng imkoniyatlarini targ‘ib qiladi. Bu tenglik 
insonning tabiiy holatidan kelib chiqmaydi, balki qonun oldidagi tenglik nazarda 
tutiladi. Har bir kimsa boshqaruvchi hukumatni saylash huquqiga ega va o‘zi 
ham saylanishi mumkin. Mana shu tamoyil Popperning demokratik davlatidan 
Aflotunning ideal davlatini bir-biridan keskin farqlaydi. Aflotunda saylash 
huquqi yo‘q. Bir sinf vakili ikkinchi sinfga o‘ta olmaydi. Shuning uchun ham 
Popper Aflotunning ―ideal davlat‖ini yopiq jamiyat deb ataydi. Popperning 
demokratik davlatida esa har bir shaxs erkin faoliyat bilan shug‘ullanish 
huquqiga ega.
Davlat xususiy mulkni himoya qiladi. Demokratiya inson huquqlarini ham 
himoya qiladi. Shunday qilib, demokratik davlat o‘zining uzoq tarixiy taraqqiyot 
14
Qarang: O‘sha asar. –B 353. 
15
Qarang: Popper K.R.. The Open Society and Its Enemies. (―Ochiq jamiyat va uning dushmanlari‖). —
London., « Soros Foundation », 1964. –P 241. 

---

16 
yo‘lini bosib o‘tadi, o‘rta asr, yangi davr va hozirgi eng yangi davrgacha 
evolutsiyani boshdan kechiradi. Demak, Aflotun davlat to‘g‘risidagi fikri orqali 
biz eng qadimgi tatalitar davlat tuzumi bilan tanishdik. Kommunistik davlat ham 
totalitar ahamiyatga ega. Lekin Popperda totalitarizm tushunchasi kommunizm 
tushunchasiga nisbatam kengroq ma‘noda ishlatiladi. Masalan, xristianlik 
tarixida ham u totalitarizm xususiyatlarini ko‘radi. O‘rta asr xristianlik cherkovi 
inkvizitsiyasida 
bu 
hodisa 
yaqqol 
namoyon 
bo‘ladi. 
Inkvizitsiya 
hurfikrlovchilarni ta‘qib ostiga olib, ularni yondirib, azob-uqubatlarga duchor 
qilar edi. Yana shuni hisobga olish kerakki, hurfikrlik hozirgi demokratik 
davlatlarning asosiy tamoyillaridan birini tashkil qiladi. Hurfikrlik nima? 
Hurfikrlik to‘g‘ri aqliy tafakkurdir. Shuning uchun ham Popper Popper mana 
shuning uchun davlat deganda , birinchi navbatda , aql ustuvorligini nazarda 
tutadi. 
Aql ustuvorligi deganda nima tushuniladi? U mantiqiy tafakkurlash 
qobiliyatidir. Mantiqiy pozitivizm vakili sifatida Popperga bunday uslub xosdir. 
Mantiqiy tafakkurning quroli sifatida Popper tanqidni tanlaydi. 
Shu pozitsiyada turib, Popper Arastu mantig‘ini tanqid qiladi. Uning 
uchun e‘tiqod ahamiyat kasb etmaydi, uni tafakkurlash jarayoni qiziqtiradi. 
Shuning uchun ham u intuitsiyaga tanqidiy yondashadi, uni g‘ayritabiiy hodisa 
deb tushunadi, mantiqiy aql aql chegarasiga sig‘maydi. Arastu birlamchi 
intuitsiya asoslarining mavjudligini tan oladi. Bu asoslar bilim orqali isbot talab 
qilmaydi, ular dastlabki birlamchi, tayyor bilimlardir. Shuning uchun ham bu 
bilimlar hech qanday tahlilga muhtoj emas. Ularni shubha ostiga olish mumkin 
emas, aksincha, ularga ishonish kerak. Intuitsiya ilohiy bilim sifatida 
tushuniladi, unga hech qanday isbot kerak emas, shubha va tanqiddan mustasno 
ilohiy bilimdir.
Popper intuitiv, irratsional bilimni tanqid qiladi. Aflotunning davlat 
to‘g‘risidagi nazariyasini irratsional, deb ataydi. U individ manfaatlarini inkor

---

17 
qiladi, individuallik jamoatchilikka bo‘ysundirilgandir
16
. Adolat, Aflotun 
fikricha, davlatning butun talablariga javob berishni anglatadi. Masalan, bir 
tabaqa vakili ikkinchi tabaqaga o‘tib ketsa, unda davlat talablari buziladi va 
adolatning barham topishiga olib keladi. ―Davlat‖ ga ma‘qul bo‘lgan narsa 
adolatli, noma‘qul bo‘lgan narsa esa adolatsizdir. Adolatni bunday tanqid 
qilishni Popper o‘z navbatida haqli ravishda totalitarizm, deb ataydi. Popper 
jamoa tushunchasini totalitarizm tushunchasi bilan aynanlashtiradi. Altruizm va 
gumanizm tushunchalari kollektivizmdan, totalitarizmdan kelib chiqmaydi, balki 
individualizmga xosdir. Popper Aflotunni kollektivni individga qarama-qarshi 
qo‘yishda ayblaydi, lekin o‘zi ularni bir-biriga zid qo‘yadi.
Popper o‘zining ―ochiq jamiyat‖ to‘g‘risidagi ta‘limotini ilgari suradi. 
―Ochiq jamiyat‖ nima? Ochiq jamiyat, Popper nuqtai-nazaricha, demokratik 
jamiyatdir. Bunday jamiyat individuallik tamoyillariga asoslangan bo‘ladi. Unga 
yopiq jamiyat qarshi turadi. Aflotun fikricha, matriarxat tuzumining buzilishi, 
mazhab munosabatlarini barbod bo‘lishi axloqiy buzilishga, inqirozga olib 
keladi, bu esa ijtimoiy bo‘hronlarni keltirib chiqaradi. Ularga barham berish 
maqsadida Aflotun ―ideal davlat‖ nazariyasini ilgari surgan edi. Lekin uning bu 
ta‘limoti Popper fikricha, yopiq jamiyat ta‘limotiga o‘xshab ketadi.
Bu ta‘limotni Popper tarixiylik tamoyili bilan asoslaydi. Tarixiylik 
shunday dunyoqarashki, u o‘z ibtidosini tarixiy jarayondan keltirib chiqaradi
17
. 
Popper Karl Marksning qiymat nazariyasini chuqur tahlil qilib chiqadi va uni 
axloq bilan bog‘liqligini ochib beradi.
Popper Marksning ijtimoiy qarashlarini tahlil qilar ekan, jamiyat va shaxs 
haqida fikr yuritadi. Shaxsning kamol topishi ko‘p jihatdan jamiyatga bog‘liqdir. 
Jumladan, oilaga, do‘stlarga, atrof muhitga ham bog‘liqdir. Shaxs ijtimoiy va 
tabiiy atrof-muhitning mahsulidir. Shaxs haqida fikr yuritib, Popper Bethovenni 
misol qilib keltiradi. U mashhur musiqashunos bo‘lgan, lekin aqli zaif bo‘lgan. 
Uni mashhur bo‘lishiga oilasi, tabiiy iqtidori, jamiyatning ahvoli hamda musiqiy 
16
Qarang: Jowet W.. The works of Karl Popper. —Nyu York., «Education», 1998. –P 329. 
17
Qarang: Виппер Р.Ю. Философия нового времени. –M..: Черо, 1999. –С 421. 

---

18 
ma‘lumoti sabab bo‘ldi. Ana shu faktorlarni keltirib, Popper daholikning siri 
nimada ekanligini ochmoqchi bo‘ladi. Daholik bu yangilikning tug‘ilishidir. 
Yangilikning o‘zini mantiqiy yo‘l bilan isbot qilib bo‘lmaydi, buni mantiqiy 
pozitivizm va vakillarining ham o‘zlari tan olishgan. Masalan, Anri Puankare 
yangilikni intuitsiya orqali tug‘ilishini tan olgan. Hech bir yangi matematik 
g‘oya eski matematik g‘oyalardan keltirib chiqarilmagan
18
, deb hisoblaydi 
Puankare. Uning fikricha, yangilikning tug‘ilishi intuitiv jarayonlardir, u hech 
qanday mantiqiy chegara chiziqlariga to‘g‘ri kelmaydi. Shundan kelib chiqqan 
holda aytishimiz mimkinki, Bethovenning daholigi, ilohiy intuitsiyaning 
namoyon bo‘lishidir. U aqli zaif bo‘lishiga qaramay, samoviy musiqa 
ohanglarini o‘z qalbida his etib, kosmos garmoniyasini eshitib, o‘z 
simfoniyalarini yaratadi. Uning daholigining siri ham mana shundadir. Albatta, 
jamiyatdagi o‘rni, musiqiy ma‘lumoti, oilasining yordami ikkilamchi 
sabablardir.
Ratsionalizmni insonlarning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini, yurish-
turishlari nuqtai-nazaridan ham baholab, Popper shunday yozadi: ―men 
adashishim ham mumkin, u ham xato qilishi mumkin, lekin birgalikda biz 
haqiqatga yaqinlashamiz‖
19
. Ratsionalizmni bunday holda tushunish, Popper 
fikricha, insonlarni bir-birini tushunishiga yordam beradi, o‘zaro kelishuv 
yo‘llarini topishiga turtki bo‘ladi. Kelishuv tafakkurdan tashqarida bo‘lmaydi, 
masalan, yuksak hissiyot bo‘lgan muhabbat orqali kelishuvga kelib bo‘lmaydi. 
Har bir sevuvchi tomonlar o‘z manfaatlarini unutib, sevuvchisi manfaatlarini 
ko‘zlab harakat qiladi, natijada kelishuvga kelinmay, o‘z manfaati amalga 
oshmaydi. Natijada, deydi Popper, ikkinchisi ham o‘z manfaati yuzasidan 
kelishuvga kelmaydi. Keyinchalik bunday muhabbat asta-sekin nafratga olib 
kelishi mumkin. Shunday qilib, Popper xulosa qiladiki, muhabbat nafratni 
keltirib chiqaradi. Chunki har ikki tomon manfaatidan voz kechib, o‘z 
qiziqishini amalga oshira olmaydi.
18
Qarang: Альтерматт У. Философия нового времени в Европе. –M.: Российский гос. гуманит. ун-т, 2000. 
– 113 с. 
19
Popper K.R.. The Open Society and Its Enemies. —London, « Soros Foundation », 1964. –P 273. 

---

19 
Suqrot ta‘limotini tahlil qilganda ham Popper uning mashhur shiorini 
(ya‘ni ― Inson, o‘zingni bil ‖) mushohadaviy tafakkur ongi sifatida talqin etadi. 
Suqrotning ruh haqidagi eslatmalarini tan olmay, ularni psixik holatlarga 
yo‘yadi. Popper irratsionalizmni tafakkurdan mahrum bo‘lgan psixologizmga 
bog‘laydi. Agar Popper irratsionalizm tarixiga nazar tashlaganda, uning ildizi 
qadimgi panteistik ta‘limotlarga borib taqalishini sezar edi. Masalan, g‘arbdagi 
orfik maktablarning ta‘limotida biz irratsionalizm belgilarini ko‘ramiz. Pifagor 
qarashlarida irratsionalizmning mohiyati ochib berilgan, unda inson tafakkuri 
intuitsiya orqali dunyoviy aql bilan bog‘lanishi ta‘kidlanadi. Pifagorda 
ratsionalizm bilan intuitsiyaning bog‘langanligini ko‘ramiz.

---

20