Karimova V. M., Hayitov О. Е., Akramova F. A., Lutfullayeva N. X. Psixologiya: Nopedagogik va nopsixologik oliy o’quv yurtlari uchun darslik

i

лмий бошкарувнинг асосий масалаларйни; раҳбарликка кўйиладиган асосий талабларни; мотивлар ва раҳбарлик усулларини; моҳиятига оид

I
кўникмаларга эга бўлшпи керак;
- бошқарувда шахснинг хулқ-атворини ўрганиш бўйича; инсон фаолиятидаги эҳтиёжлар, мотивлар ва қизиқишларни тадқиқ этиш бўйича; муомаланинг турли воситаларини диагностика қилиш бўйича малакаларига эга бўлиши керак.
III. Асосий назарий қисм (маъруза машғулотлари)
1-Модул. Бошқарув психологияси фанининг предмета, вазифалари
Бошқарув психологияси - асли “инсоний муносабатлар” ойнаси эканлиги. Бу борадаги Ғарб ва Шарқ нуқтаи назаридаги ёндашувлар. Бошқарув психологиясининг асосий тамойиллари. Ҳозирги даврда бошқарувнинг психологик талқини, моҳияти. Фанни ўқитишнинг мақсади.Бошқарув психологиясининг асосий тамойиллари: бошқарувнинг режалилиги, омманинг бошқарувдаги иштироки, демократик децентрализм, психодиагностик тизим, маънавий ва моддий рағбатлантириш. Илмий бошқарув макгаби ёки меҳнатни илмий ташкил этиш мактаби. Маъмурий бош-қарув мактаби. Инсоний муносабатлар мактаби. Миқцорий ёндашув. Бошқарувга жараён сифатида ёндашиш. Тизимли ва вазиятли ёндашувлар. Инсон капитали назарияси. Инсон- ресурсларини ривожлантириш ■ концепцияси. Бошқарув вазифасининг тузилиши. Бошқарув вазифаларининг туркумлари. Бошқарувда объект билан субъект муносабатлари. Бошқарув вазифасининг тузилиши: мазмуни ва моҳиятига кўра: қўлланиш кўламига кўра, фаолият турига нисбатан, объект қамровига кўра, меҳнат тақсимоти белгисига оид. Бошқарув функцияларининг туркумлари: умумий, махсус, ташкилий, худудий, тармоқ, ижрочилик, менежерлик. Бошқарув психологиясидаги асосий тамойиллар: меҳнатга нисбатан эҳтиёж, масъулият ва жавобгарлик, тартиб-интизом, бошқарувда яккабошлилик, шахс ва ташкилот манфаатларининг ўзаро уйғунлиги, ҳамкорлилик, қарорлар қабул қилишда ва муносабат билдиришда адолатлилик.
2-Модул. Бошқарув психологияси фани методлари
Бошқарув психологиясидаги асосий тамойиллар. Хужжатларни тахдил қилиш метода. Биографик метод. Раҳбарнинг иш шароитини баён этиш методи. Кузатиш методи. Қайд қилиш методи. Воқелик ва ҳодисани оқилона ҳал этиш методи. .Турли воситалар: фотоаппарат, видеокамера, магнитофон ва бошқалар. Менежер билан индивидуал суҳбат метода. Интервью: стандарт, ностандарт. Менежер ҳисоботи метода: монологик ва диалогик. Анкета методи.
,i .1 ,1
| 3-Модул. Бршқарув назариялари |
Бошқйрув илмининг назарий, тарихий асослари. Тейлор, Жильберг назарияларининг тахдили. Линда Жоулнинг суперлидерлик тўғрисидаги
'
i
i
¹ * i
фаолиятвдаги низоларни бартараф этшпда раҳбар авторихетининг ўрни. Низо жараёни динамикаси, низони ҳал этиш стратегияси. Низоларни келтириб чиқарувчи сабаблар. Низо тасаввурлари: эгоцентрик тасаввурлар тизими, социоцентрик тасаввурлар тизими, альтероцентрик тасаввурлар тизими. Мулоқотни самарали ташкил этиш босқичлари. Муаммоли, қийин ва низоли вазиятда мулоқот олиб бориш босқичлари. Мулоқотда идрок жараёни. Этник низолар ва уларни келтириб чиқарувчи сабаблар. Низоларни босқичлари. Низоларни олдини олиш чоралари-педагогик ва маъмурий чоралар Низоларни бартараф этиш йўллари: низо предмета доирасида муносабат куриш, диққатни кўчириш вазият манбаи ва адресатини ажратиш. “Сен-Мен” маълумотномаси. Низо таъсирида юзага келадиган психологик инкирозлар, уларнинг жамоадаги психологик иқлимга, меҳнат унумдорлигига ва кадрлар саломатлигига салбий таъсирлари.
14-Модул. Музокаралар олиб боришнинг психологик жиқатлари
Музокаралар олиб боришнинг психологик жиҳатлари. Раҳбар фаолиятида музокара. Музокара олиб бориш босқичлари. Музокара якунига салбий таъсир этувчи психологик омиллар. Юзага келиши кутилаётган номаълум шароитдан қўрқиш. Ўзга томоннинг тасодифан қаршилик кўрсатиши. Кутилмаган фикр ва таклифлар. Кутилмаган ҳамкорлик. Ҳаққоний ечим топиш йўлида. Музокара давомида ёлғон ишлатиш. Раҳбар ва оила муаммоси.
15-Модул. Бошқарув фаолиятида муомала қилиш маданияти.
Раҳбарнинг жамоага мурожаат қилиш услублари. Раҳбарнинг тинглаш маҳорати. Раҳбарнинг муомала маданияти. Раҳбар мулоқотидаги риоя килиш зарур бўлган маънавий меъёрлар. Раҳбарнинг жамоани шакллантириш ва бошқаришда одамлар билан. яхши муомала қилиш санъати.Муомала самарадорлигини таъминланишида новербал таъсирларнинг ўрни. Нигоҳ йўналганлигини бошқариш. Муомалада кулгунинг таъсир аҳамияти ва психологиядаги кулгу турлари. Муомала жараёнида суҳбатдошни “ўқиш” санъати. Муомала орқали вазиятни бошқариш. Муомала жараёнида ижобий таассурот қолдиришга таъсир қилувчи элементлар ва улардан тўғри фойдаланиш қоидалари. Коммуникатив ва ташкилотчилик қобилиятларини аниқлаш методикаси (КОС-2, Б.А.Федоришин) орқали бўлгуси раҳбар кадрларни қобилиятларини ўрганиш. Раҳбар ва жамоа ўртасидаги психологик муносабатлар. Муомала жараёнида хушомаднинг ўрни. Раҳбар мулоқотида ахдоқий тамойиллар. Раҳбарлик мулоқотида “учинчи шахс”нинг ўрни ва ' таъсири. Муомала жараёнидаги тиғизликлар ва чарчоқни енгиш ва бартараф қилишга хизмат қилувчи аутотренинг ва релаксацион машқларни бажаришни одат қилиш. ’ ¹¹
юзасидан тортишмаслик ўз хатоларини тан ола билиш. Расмий учрашувлар белгилаш. Расмий суҳбатларда ташқи кўриниш ва кийинишга эътибор. Таржимон билан ишлаш қоидалари. Суҳбат жараёнида масофани сакданиши. Суҳбатлар ва учрашувлардаги эмоцияларни назорат этилиши. Суҳбатдош билан мулоқотда миллий психологик коидаларга амал килиш. Самарали сухбат таъсирчанлигини таъминлашда сухбатни кириш кисми ва якуний кисмидаги кайфият, тонн ва фикрларни назорат килиш. Расмий учрашувларга психологик тайёрлаш қоидалари. Тўғри фикрлаш ва хулоса чиқаришга эришиш. Бошка миллатлар маданиятини ўрганиш ва хурмат килиш.

11. 
    Модул. Бошкарув компетенциялари
    

Компетенция ва компетентлик тушунчалари.Компетенцияларнинг аниқланиши. Бошқарувчиларга хос 31 хил компетенция. Бошқарувчининг таянч компетенциялари. Бошқарувчига хос билимдонлик даражалари. Замонавий раҳбар киёфаси. Профессионал билимдонлик шакллари.
Менежер фаолиятига хос компетентлиликни аниклаш. Ижтимоий компетенцияни самарали бошқарувдаги ўрни. “Ижтимоий акл”ни такомиллаштириш масалалари. Бошкарув компетенцияларини амалий фаолият жараёнида ўсиши. Раҳбарлик ва лидерликка хос компетенция шакллари. Акмеологик мотивация ва компетенция. Ижтимоий психологик компетенциянинг 3 асосий кисми: коммуникатив компетенция, перцептив компетенция, интерактив компетенция.

11. 
    Модул. Бошқарувда карьера: мохияти, турлари, босқичлари.
    

Каръерограмма.
Карьера ва карьера турлари: профессионал, горизонтал, марказга интилувчи ва вертикал, каръеранинг боскичлари, каръеранинг ижтимоий соҳага хос кўринишлари, каръерограмма. Бошқарувда карьера мотивлари. Каръеранинг гендер масалалари. Каръеранинг ёшга боғлиқ жиҳатлари. Каръерага менежер аураси ва авторитетининг таъсири. А.Маслоунинг эхтиёжлар иерархияси ва карьера масалалари. Каръерага оилавий шажаранинг таъсири. Каръеранинг оиладаги фарзандлик мақоми билан боглиқлиги. Карьера ва оилавий муносабатлар тигизлиги. Карьерани амалга ошириш шартлари. Таълим тизимига хос карьера кўринишлари: 1-даражали карьера, 2-даражали карьера, 3-даражали карьера, 4-даражали карьера. Каръерограмма.

11. 
    Модул. Бошкарув фаолиятида низолар ва уларни бартараф этиш
    

I йўллари 1
Низо. табиати, низо турлари: деструктив ва конструктив, шахсий, шахслараро, шахе билан гурух ўртасидаги, гурухлараро, ижтимоий. Бошкарув
назарияси. Маъмурий бошқарув мактаби. Инсоний муносабатлар мактаби. Харизматик, вазиятга боғлиқлик ва синтетик назариялар.
Психологияда раҳбар шахси ва бошқарув муаммоларининг кўйилиши. Бошкарув фаолиятига объектив ёндашув. Хориж мамлакатлари ва Россияда бошқарув масалапарининг ўрганилганлиги. Ўзбекистон илм-фанида бошкарув психологиясининг тадқиқ этилганлик холати.
Бошкарув фаолиятини кўрсатиб берувчи назариялар дан Тейлор, Жильберт назарияларининг тахлили. Линда Жоулнинг суперлидерлик тўғрисидаги назарияси. Бошкарув илмининг назарий тарихий асослари. Илмий бошкарув мактаби ёки меҳнатни илмий ташкил этиш мактаби. Маъмурий бошкарув мактаби. инсоний муносабатлар мактаби. Психологиянинг бошкарувда тутган ўрни. Бошкарув функциялари ва унинг таркибий қисмлари. Бошкарув технологиялари. Харизматик, вазиятга боғликдик ва синтетик назариялар.

4. 
   Модул. Лидерлик табиати, турлари, суперлидерлик феномени
   

Бошқарувчи-раҳбар шахси ва лидерлик тушунчаси. Лидер ва етакчи ўртасидаги тафовутлар. Лидерлик турлари. Суперлидерлик феномени, суперлидерликнинг беш босқичи. Лидерлик назариялари. Мак Григории X ва Y назарияси. Оучини Z назарияси. Суперлидерлик феномени. Лидерлик пирамидаси. Лидерликнинг синтетик назарияси. Вазиятга богликдик назарияси. Лидерликнинг харизматик сифатлари назарияси. Лидерлик пирамидаси. Лидерликнинг тугма хусусиятлар билан богликлиги. Лидерликнинг вазиятларга кўра намоен бўлиши. Лидерлик сифатларини менталитет хусусиятларига богликлиги. Лидерларга хос фазилатлар тизими. Лидерликнинг шахе индивидуал хусусиятлари билан уйгунлиги. Жамоадаги уюшкокдик ва лидерликнинг кўплиги. Лидер ва жамоа аъзолари ўртасидаги муносабатлар мазмуни. Лидерга хос фазилатларни шакллантириш. Ситуатив лидерлик- муаммоли вазиятда ўз кобилиятларини намоён эта олиш.

4. 
   Модул. Бошкарув фаолиятида нотиқлик махорати ва нутк услублари
   

Бошкарув фаолиятида нотиклик махорати ва нутк услублари. Раҳбарга хос нотиклик санъати. Раҳбар нутқи ва унинг бошқарувдаги ўрни. Уз фикрини аник ва равон ифода эта олиш малакалари, танқидий фикрлаш ва вазиятларни олдиндан кўра олиш. Таъсирчан нутқ сўзлаш мароми. Нутқ услублари. Нутк килишда эътиборга олиш зарур бўлган талаблар. Ҳатги-харакатлар ва нутк таъсирчанлиги. Нотикликда “ўзгалар ҳолатини тушу ниш ва ҳис килиш”нинг муҳимлиги. Нотиклик маҳоратини оширишнинг тренинг машқлари ва талаблари. ¹ j ¹ i ^: ■
Оммани ўзига' жалб қилиш сирлари Замонавий раҳбар нутқи ва унинг тасвирий техникаси. Замонавий раҳбар нутқй техникаси ҳақида маьлумот. Овоз
5
i


i


i


ва унинг раҳбар нутқи таьсирчанлигидаги роли, овоз имкониятлари ва манбалари. Овоз устида ишлаш. Интонация. Нафаснинг нутқцаги аҳамияти. Нафас устида ишлаш. Артикуляция ва дикция ҳақида маьлумот. Нотикдик саньатида қўл ҳаракати муҳим восита сифатида. Жест (имо-ишора) ва формалистик талқин. Мантиқий ва психологик кайфият узвийлиги. Нотиқлик саньатида қадди-қомат ҳолати. Мимика (юз ҳаракати) нутқнинг энг муҳим воситаси сифатида. Мимиканинг табиийлиги. Паузанинг нутқдаги ўрни ва роли. Унинг товуш, бўғин, сўз ва мантиқий урғуга муносабати.

4.