Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G’ulomova, Sharofat Yo’ldosheva, Sharofjon Sariev

5. O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish:
Kim? 
nimalarni? nima qildi?
 
(Bola olmalarni terdi). 
So’z birikmasi ustida ikki yo’nalishda ish olib boriladi: 
1) so’z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 
2) so’z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, 
soat
– 
so’z, 
oltin soat, qo’l soat, osma soat, elektron soat
– so’z birikmalari. 
Quyida gapning bosh bo’laklarini o’rganishga oid dars namunasini keltiramiz: 
2-sinf 
MAVZU:
Gap
(gap asosini aniqlash). 
Darsning maqsadi
:
1. O’quvchilarda gap kim yoki nima haqida aytilganini (egani) va u haqda nima 
deyilganini bildirgan so’zni (kesimni) gapdan topish ko’nikmasini shakllantirish. 
2. Nutqdan gapni ajratish ko’nikmasini o’stirish. 
3. O’quvchilarni o’z fikrini aniq, tushunarli va ravon ifodalashga o’rgatish. 
Darsning turi
: yangi bilim beruvchi dars 

---

154 
Darsning metodi: 
suhbat, izlanish metodi 
DARSNING BORISHI: 
1. Uy vazifasi tekshiriladi. 
2. “Gap” mavzusi esga tushiriladi. 
O’quvchilar diqqatiga quyidagi gaplar havola qilinadi: 
1. O’qituvchi bolalarni o’qitadi.
2. Kuzda har xil mevalar pishadi.
3. Tikuvchi kiyimlarni tikadi.
 
4. O’quvchilar kitoblarni sevib o’qiydilar. 
– Gap nimalardan tashkil topadi? 
– Og’zaki nutqda biz bir gapni ikkinchisidan qanday ajratamiz? 
– Yozuvda gapning boshi va oxiri qanday belgilanadi? 
O’qituvchi 
yuqoridagi 
savol-javobdan 
so’ng, 
o’quvchilar 
javobini 
umumlashtiradi: 
– 
Demak, gap tugallangan mazmun bildiradi. Gap oxiriga uning mazmuniga 
qarab nuqta, so’roq va undov belgisi qo’yiladi. Gap so’zlardan tuzilib, uning birinchi 
so’zi bosh harf bilan yoziladi. 
3. O’qituvchi o’quvchilar diqqatini jadvalga qaratadi. Har bir gap quyidagicha 
tahlil qilinadi: 
– Birinchi gapda kim haqida aytilgan? 
– 
“O’qituvchi”
so’ziga savol bering? (Kim?) Uning tagiga bir chiziq chizamiz 
(O’qituvchi jadvalga chizadi). 
– O’qituvchi haqida nima deyilgan? 
– 
“O’qitadi”
so’ziga savol bering (Nima qiladi?). Uning tagiga ikki chiziq 
chizamiz (O’qituvchi jadvalga chizadi). 
– Ikkinchi gap nima haqida aytilganligini qaysi so’z bildiryapti? (Mevalar) Bu 
so’zga savol bering (Nimalar?). Tagiga chizamiz. 
– Mevalar haqida nima deyilgan? (pishadi) Tagiga chiziladi. 
SHu tariqa keyingi gaplar ham tahlil qilinadi. SHundan so’ng o’qituvchi tagiga 
chizilgan so’zlar gapning asosiy mazmunini bildirishini, yana shunday so’zlar 

---

155 
ishtirokisiz gap hosil bo’lmasligini, agar gapning asosini bildiruvchi so’zlardan loaqal 
bittasi ham gapda ishtirok etmasa, gap mazmun jihatdan yakunlanmay qolishi yoki 
noaniq bo’lib qolishi tushuntiriladi. Bu holatlar misollar bilan ko’rsatiladi. Masalan, 
“O’quvchilar maktabga boradilar”
gapida gapning asoslaridan biri – “o’quvchilar” 
so’zi tushib qolsa, gapimiz noaniq bo’lib qoladi, o’quvchilar haqida nima deyilgan 
so’z (boradilar) tushib qolsa, gap mazmun ifodalamaydi. 
Darslikdagi qoida o’qitiladi. 
4. Darslik bilan ishlash. 261-mashq yozma bajariladi. O’quvchilar matnda 
nechta gap mavjudligini, gapning grammatik asoslarini o’qituvchi yordamida 
topadilar va ularning tagiga chizadilar. 262-mashq yuqoridagi mashq asosida 
o’quvchilar tomonidan mustaqil bajariladi (Bunda o’quvchilar ushbu mashqni 
maxsus mustaqil ish daftarlariga yozib o’qituvchiga topshiradilar). 
5. Jadval asosida og’zaki mashq. 
Kim? 
bemorlarni davolaydi.
Nima?
sichqonlarni tutadi. 
Nima?
yuk tashiydi. 
O’qituvchi gapdagi so’roqlar o’rniga qo’yish uchun kerakli bo’lgan so’zlarning 
rasmlarini ko’rsatadi 
(shifokor, mushuk, tuya)
. O’quvchilar tayanch so’zlar 
yordamida gaplarni o’qiydilar va gaplar og’zaki tahlil qilinadi. 
6. Taxminiy tayyorgarlik ko’rib, bog’lanishli gap tuzish va uni yozish. 
Texnik vosita orqali “Bog’bonlarga yordam” lavhalari ko’rsatiladi va hikoya 
yozish topshiriladi. Gap tuzishda har bir so’zni takroriy ishlatishning oldini olish 
uchun ma’nosi yaqin so’zlardan foydalanish tushuntiriladi 
(masalan: bolalar, qizlar, 
o’quvchilar, o’rtoqlar)
. Bu so’zlar xattaxtaga yozib qo’yiladi. 
7. Uyga vazifa qilib 263-mashq beriladi. O’qituvchi uyga vazifani qanday 
bajarishni tushuntiradi.