Карьер ҳақида тушунча

4.1-расм. Поғона элементлари
Поғонанинг қазиб олинган томони бўйича бурчак остида чегараловчи қиялик поғона қиялиги дейилади. Поғона қиялигини унинг остки ва устки майдончалари билан кесишган чизиғига мос равишда устки (с) ва остки (d) бровкалар дейилади.
Поғона баландлиги Н_у иш олиб бориш хавфсизлигини ҳисобга олган ҳолда ўрнатилади ва экскаватор ўлчамлари ҳамда тоғ жинсларининг физика-техник хусусиятларига боғлиқ бўлади. Кўплаб карьерларда поғона баландлиги 10-15 м ни ташкил этади, баъзан эса 20-40 м га етади. Иш олиб бориладиган поғонанинг қиялик бурчаги одатда 65-80˚ га тенг, иш олиб борилмайдиган поғонада бу кўрсаткич 45-60˚ ни ташкил этади.
Иш олиб бориладиган поғонани унинг баландлиги буйича чегараловчи горизонтал юзага устки (а) ва остки (в) майдончалар дейилади. Қазиб олиш учун мўлжалланган жиҳозлар (бурғулаш дастгоҳлари, экскаваторлар, транспорт воситалари ва б.) жойлашган майдон ишчи майдон дейилади. Ишчи майдон кенглиги 40-70 м ни ташкил этади. Агар майдонда кон ишлари тўхтатилса, у ҳолда иш олиб борилмайдиган майдон дейилади.
Поғона одатда кетма-кет равишда параллел йўлаклар, 10-20 м кенгликдаги баъзан эса ундан кенгроқ бўлган заходкалар билан қазилади. Заходкаларнинг боши берк қисми (е) ковжой (забой) дейилади. Забойда бевосита фойдали қазилма ёки қопловчи жинсларни қазиш-юклаш ишлари амалга оширилади. Натижада забой силжиб боради ва заходка қазиб олинади, сўнгра эса янги заходкага ўтилади.

Карьер элементлари ва асосий контехник тушунчалар.
Карьернинг иш олиб бориладиган ва иш олиб борилмайдиган бортлари мавжуд.(4.2 расм)

2-расм. Карьернинг иш олиб бориладиган ва иш олиб борилмайдиган бортлари

Юқори поғонанинг юқори бровкасини қуйи поғонанинг қуйи бровкаси билан боғловчи чизиқлар орасидаги бурчак иш олиб бориладиган бортнинг қиялик бурчаги, эса иш олиб борилмайдиган бортнинг қиялик бурчаги дейилади.

Иш олиб бориладиган бортнинг поғоналарини ажратувчи ишчи майдонларда тоғ жинслари ёки фойдали қазилмаларни қазиб олиш ишлари амалга оширилади. Ишчи майдон кенглиги В_р.п=40-80 м, ишчи борт қиялик бурчаги эса =7-15˚ ни ташкил этади.
Иш олиб борилмайдиган бортни ташкил қилувчи поғоналар кичик кенгликдаги майдончаларга: транспорт ва химояловчи майдончаларга бўлинади. Иш олиб борилмайдиган борт қиялик бурчаги 35-45˚ ни ташкил этади.
Карьернинг ишчи борти пастки горизонтда жойлашган траншеяни ўтиш ҳисобига шаклланади.
Поғоналарда заходкаларнинг қазиб борилиши билан биргаликда карьернинг ишчи борти ҳам силжиб боради ва карьернинг чегара контурига яқинлашади, сўнгра ишсиз ҳолатга келади. Ишчи майдон эса ҳимоя ёки транспорт майдонига айланади.
Иш олиб борилмайдиган бортни ташкил қилувчи поғоналар иш олиб борилмайдиган поғоналар дейилади.