Kapital qurilishda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari

Kapital qurilishda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy 

yo‘nalishlari
Reja: 

2.1. Bozor iqtisodiyotining asoslari, xususiyatlari va bugungi qiyofasi 

2.2. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari va investitsiya – qurilish
faoliyatida ularni hisobga olish 
2.3. Qurilish iqtisodiyotini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari 


 

2.1. Bozor iqtisodiyotining asoslari, xususiyatlari va bugungi qiyofasi 
Ma’lumki, iqtisodiyot bozor munosabatlari sharoitida faoliyat ko‘rsatadi. 
O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki kunlardan boshlab 
iqtisodiyotni rejali tizimdan bozor munosabatlari asosiga o‘tkazish masalasi 
ko‘tarilib, uni hal qilishga kirishildi. Avvalgi nashrlarda, turli tadqiqotlarda bozor va 
bozor iqtisodiyoti anarxiyani, inqirozlar va ishsizlikni keltirib chiqaruvchi tizim deb 
ko‘rsatilar, bozorning biznes, tadbirkorlik, raqobat va shu kabi kategoriyalariga esa 
kapitalizmga xos illatlar deb qaralardi. 
Bugungi kunda chop etilayotgan tadqiqotlardan esa biz bozorning ishlab 
chiqaruvchi(sotuvchi) bilan iste’molchi(haridor) uchrashadigan joy ekanligini, 
bozor iqtisodiyotining esa rivojlanib borayotgan tizim ekanligini, unda iste’mol 
tovarlarining mo‘l-ko‘l bo‘lishini, ularning avvalgi paytlardagidek, faqat davlat 
tomonidan emas, balki zarur hollarda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan holda 
asosan ishlab chiqaruvchilarning o‘zlari tomonidan ishlab chiqarilishini bilib oldik. 
Ko‘rinib turibdiki, mazkur masala bir qarashda oddiy ko‘rinsa-da, anchagina 
murakkabdir. 
Bozor iqtisodiyoti uch yuz yildan ko‘proq davrdan beri mavjuddir. Shu davr 
ichida u tinmay rivojlanib, takomillashib, jamiyat hayotidagi o‘zgaruvchan 
sharoitlarga moslashib kelmoqda. Shu sababdan, hozirgi kundagi bozor Adam Smit 
davridagi yoki Karl Marksning “Kapital” asarida bayon qilingan davrdagi bozorga 
mutlaqo o‘xshamaydi. Ammo bozorning asosi deyarli o‘zgarishsiz, avvalgidek 
holicha saqlanib qoldi. 
Bozor iqtisodiyotining paydo bo‘lganiga ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsa, 
bozorning o‘zi juda qadimdan, antik dunyoda va hatto undan ham avval vujudga 
kelgan. Mehnat taqsimoti boshlangan zahoti, odamlar orasida o‘z mehnatining 
mahsuli bilan ayirboshlash zarurati paydo bo‘lgan. Natural xo‘jalik sharoitida ham 
odamlar o‘z mehnat mahsulotlarini o‘zaro ayirboshlardilar, ammo bu ayirboshlash 
tasodifiy xarakterga ega bo‘lgan. Mehnat taqsimoti sharoitida esa mehnat 
mahsulotlarini muntazam ayirboshlamay yashash mumkin bo‘lmay qolgan. Ushbu 
tovarlarni ayirboshlash zarurati bozorning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Agar 
biror odam qandaydir tovarni ishlab chiqarishdan bosh tortsa ham, uni bozorda 
topishi va biror boshqa tovarga ayirboshlashi mumkin bo‘lgan. Bozorning eng 
muhim xususiyati ham shudir: uni hech kim o‘ylab topmagan va majburan joriy 
etmagan - u hayotning mantiqiy zarurati bo‘lib, o‘z-o‘zidan, tabiiy ravishda vujudga 

kelgan, bugungi kungacha ham shu yo‘l bilan rivojlanib kelmoqda. Mana shu tabiiy 

rivojlanish yo‘li mamlakatimiz tarixida majburan to‘xtatib qo‘yilgan edi. Iqtisodiyot 
o‘zining qonunlariga bo‘lgan bunday hurmatsizlik uchun qanday shafqatsiz o‘ch 
olganini vaqt ko‘rsatmoqda. 
Yana bozor iqtisodiyotining tarixiga nazar tashlaymiz. Tovarlarni 
ayirboshlash zaruratidan kelib chiqqan bozor asta-sekin jamiyatdagi barcha iqtisodiy 
aloqalarning asosiy shakliga aylandi. Bu bosqichda texnika murakkablashdi, mehnat 
taqsimoti chuqurlashdi, ishlab chiqarish kengaydi, bozorlarning hajmi kattalashdi - 
mayda-mayda mahalliy bozorlar birlashib, yirik milliy (ichki) bozorlarni, 
keyinchalik esa jahon bozori shakllandi. Bozor munosabatlari rivojlangan sari, 
odamlar tovarlarni ayirboshlash qandaydir sirli kuchlar tomonidan boshqarib 
turilishini seza boshladilar. Bir paytlar Adam Smit ularni “ko‘rinmas qo‘l” deb 
atagan edi. Shu tariqa bu sirli qonuniyatlarni o‘rganish, ularning qonuniyatlarini 
aniqlash, “boylikning tabiati va sabablarini”, “davlatning qanday qilib boyishini” 
o‘rganishga ehtiyoj tug‘ildi. Siyosiy iqtisod fani ana shunday vujudga keldi. Hozirgi 
kunda xalqlarning boyligi va qashshoqligining sabablari haqida ko‘p narsa ma’lum 
bo‘lgan bo‘lsa-da, iqtisodiyot qonunlarini o‘rganish nihoyasiga yetmadi.