Kamal mámbetov, Kama

áDebÍYat taRIYxÍ

Orxon — Enisey jazšwlarš

XVIII ásirdiń ekinshi yarımında belgili rus sayaxat- shılarınan biri Remozov Mongolstannıń Orxon dáryasınıń boyında belgisiz háripler menen qulpı taslar®a qashap jazıl®an jazıwlar®a dus keledi. Sońınan shved oficeri Iogann Stralenberg hám alım Misser-Shmidler bul haqqında xabar bergen. Biraq bul dáwirlerde heshkim bunday jumbaq háriplerdi oqıw múmkinshiligine iye bola almadı. Sońınan XIX ásirdiń birinshi yarımında «Sibir xabarları» jurnalında Georgiy Spasskiydiń «Enisey estelikleri» — dep atal®an maqalası járiyalanıp, latın tilinen birneshe tillerge awdarıl®annan keyin, bul estelikke úlken dıqqat awdarıla basladı. Ásirese, fin alımları bu®an kóbirek itibar berip, fin filologiyasına tiyisli bolsa kerek degen pikirge bar®an edi.

Usı®an baylanıslı fin ilimpazları bul esteliklerdiń atlas kartasın da basıp shı®ardı.
Aradan kóp waqıt ótpesten jáne rus sayaxatshısı
N.M. Yadrencev tárepinen Mongolstannıń Kosho-Caydam wálayatınan jáne belgisiz jazıwlar®a iye bol®an qulpı taslar tabıldı.
Usı®an baylanıslı, 1890-jılı fin-ugor ilimiy jámiyeti hám 1891-jılı Rossiya ilimler akademiyasınıń akademigi V.V. Radlov basshılı®ında®ı ilimiy ekspediciyalar shólkemlestirildi. Bul ekspediciyalar tekstlerdi atlasqa túsiriwden basqa juwmaq shı®ara almadı. Tekstlerdi oqıw múmkinshiligi bolmadı. Estelik tekstlerin eń birinshi márte oqıw®a miyasar bol®an alım Daniya ilimpazı Vilgelm Tomsen bolıp, ol eń dáslep háriplerdiń bir-birine uyqaslı®ın izertley otırıp «Táńri», «Túrk» degen sózlerdi oqıw®a miyasar
boldı hám erte dáwirlerdegi túrk tilles xalıqlardıń jazba estelikleri ekenligin dálillep kórsetti. Bunnan keyin rus alımı V.V.Radlov háriplerdiń hámmesin anıqlap, teksttiń derlik hámmesin oqıp shıqtı.
Orxon-Enisey jazıwlarıtiykarınan tariyxıy waqıyalar boyınsha jazıl®an bolıp, onda túrk xalıqlarınıń birlesiwi jolında Kultegin, Bilke qa®an hám Tonıkok sıyaqlı bahadır, danıshpan el basshılarınıń ornı haqqında sóz etiledi.
713-jılı túrk qa®anlı®ı qarluqlardı boysındıradı. Túrklerdiń kórnekli sárdarı Kultegin húkimet basına shı®ıp, óziniń a®ası Bilke qa®andı xan tiklegen. Ákesi Tonıkókti keńesshi etip tayınla®an.
Al ózi pútkil túrk áskerlerine basshılıq etken.
Orxon-Enisey jazıwları negizinen úsh bólekke bólinedi.

1.