Kalom ilmi. Moturidiylik va ash’ariylik. Islomda imon masalasi. Moturidiylik kalom maktabi vakillari

«U (Alloh) o‘zi qiladigan biror narsa haqida javobgar emas, balki ular (Allohning oldida bandalar) javobgardirlar» (Anbiyo, 23), deyiladi.

Shuningdek, aqidaga oid asarlarda Alloh qiyomatgacha nima bo‘lishini bilishi, agar ularni bilmasa, Uning komil sifati nuqsonli bo‘lib qolishi va mazkur ilohiy ilm «qazoi-qadar» deb atalishi keltirilgan. Allohning hamma ishlarning kelajakda qandoq bo‘lishini azaldan bilishi qazo deb nomlangan. Qadar deb ana shu ishlar Allohning azaliy ilmiga muvofiq vujudga kelishiga aytiladi. Qazo va qadarning ma’nosi bandalarning kelajakda bo‘ladigan ishlarini Alloh tomonidan oldindan bilib turilishidir. Qazo va qadarni noto‘g‘ri tushunish oqibatida qadariy, jabariy va boshqa oqimlar paydo bo‘lgan.

7. 
   O‘lgandan keyin qayta tirilishga ishonish ham imon shartlaridan biri bo‘lib, unga ko‘ra qiyomat kuni bo‘lganda, barcha insonlar qayta tirilib, mahshargohga yig‘iladi. Yaxshi amal qilib o‘tganlarning mukofoti (jannat), yomon amal qilganlarning jazosi (do‘zax) mavjud. Bandaning barcha ishlari hisob-kitob qilinib Allohning huzurida ko‘riladi. Har bir kishining qilgan ishlari kitobi – nomai a’moli o‘qiladi. Yaxshi amallar va yomon ishlar hammasi o‘lchanadi. Bu borada Qur’on oyatlari va hadislarda misollar ko‘p. Masalan: «Ular: «Holimizga voy! Kim bizlarni uxlayotgan joyimizdan uyg‘otdi?» – deganlarida, (ularga aytilur): «Mana shu Rahmon va’da qilgan va payg‘ambarlar so‘zlagan rost narsa (qiyomat)dir» (Yosin, 52).
   

Insonlar hisob-kitob qilinadigan kunni «qiyomat» deb ataladi va u «tik turish» ma’nosini bildiradi. Barcha qabridan tik turib tirilishiga shu nom berilgan. Qiyomat – hisob kuni, oxirat kuni, mahshar kuni kabi bir qancha nomlar bilan yuritiladi. Manbalarda qiyomatning qachon bo‘lishi masalasi aniq aytilmagan. Islom ta’limoti bo‘yicha uning qachon sodir bo‘lishini Allohdan boshqa hech kim, hatto payg‘ambar va farishtalar ham bilmaydi. Faqat kitoblarda uning ba’zi bir alomatlari haqida ma’lumotlar mavjud. Islom ta’limotiga ko‘ra qiyomatda insonlar savol-javobdan o‘tadigan joy – mahsharga yig‘iladilar. Mahsharda savol-javobdan keyin insonlarga do‘zax ustidagi sirot degan ko‘prikdan o‘tishlari kitoblarda aytilgan. Qiyomatdan o‘tgan inson jannat (bog‘, bo‘ston) yoki do‘zaxdagi joyiga yetib boradi. Alloh jannatni ham, do‘zaxni ham yaratib qo‘ygan. Ular inson yetib boradigan so‘ngi manzil hisoblanadi. Diniy aqida bo‘yicha, jannat imon keltirgan, taqvodor, yaxshi insonlar uchun tayyorlab qo‘yilgan. Ular u yerda rohat va farog‘atda yashaydilar. Qiyinchilik, kasal, qarilik va o‘lim yo‘q. Istagan narsalari muhayyo bo‘ladi. Bularning barchasi bu dunyoda qilib o‘tgan amallari tufayli beriladi. U yerdagi noz-ne’matlar tugamaydi, insonlardan to‘silmaydi. Jannatdagi eng oliy ne’mat, bu Allohning diydorini ko‘rishlik hisoblanadi. Do‘zax esa, jannatning aksi kofir, munofiq va gunohkor – diniy majburiyatlarni bajarmaganlar uchun tayyorlab qo‘yilgan va ularga turli azoblar, qiynoqlar beriladigan jazolash joyi. U yerda azob uchun olov, qaynab turgan buloq mavjud. Yeb-ichadigan narsalari ham ularni azoblash uchun hozirlab qo‘yilgan. Do‘zax ham abadiy qoluvchi hisoblanadi. Ulardagi azoblar yengillatilmas va vaqtinchalik bo‘lmaydi. U bir necha tabaqa chuqurlikdan iborat, odamlar gunohlari darajasiga qarab jazolanadilar. Jannatdagi rohatlar va do‘zaxdagi azob-uqubatlar ham jasad va ham ruh uchun bo‘ladi. Qiyomat, jannat va do‘zaxning vasfi haqida Qur’onning ko‘p oyatlarida ma’lumotlar berilgan.