Kafedrasi xudayarova xurshida abdunazarovna

 
 
1.  Tijorat  banklari  faoliyatini  korporativ  boshqarishning  mazmuni  va 
uning ahamiyati.
 
 
 
O‘zbekiston  bank  tizimida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  natijasida  tijorat 
banklarining  halqaro  moliya  bozorlarida  mavqei  mutahkamlanib  ularning 
raqoatbardoshligi  oshirilmoqda.  Tijorat  banklarining  faoliyatida  risklarni 
boshqarish  tizimi  va  strategiyasini  ishlab  chiqishi  hamda  uni  amalga  oshirishni 
nazorat  qilish,  bank  kengashining  rolini  oshirish  va  qarorlar  qabul  qilish 
protsedurasini takomillashtirish talab etiladi. Bunga esa bevosita tijorat banklarida 
korporativ  boshqaruv  shaklini  keng  joriy  qilish  orqali  erishish  mumkin. 
SHuningdek, banklarning mustaqil rivojlanishi va resurslarni samarali boshqarishi 
ularda  bank  menejmenti  sifatini  oshirishni  talab  etadi  va  bu  ham  korporativ 
boshqaruv bilan bog‘liq.  
Hozirgi  sharoitda  rivojlangan  mamlakatlarda  singari  O‘zekistonda  ham 
banklarni korporativ boshqaruv masalalari asosan tartibga soluvchi davlat organlari 
tomonidan  amalga  oshirish  talab  etilmoqda.  Masalan,  O‘zbekiston  Respublikasi 
Markaziy  banki  Boshqaruvining  2000  yil  24  iyundagi  11/6-sonli  bayonnomasi, 
№472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi Nizomi ishlab 
chiqilib, shunga muvofiq banklarda korporativ boshqaruv ishlari tashkil etiladi. 
Korporativ  boshqaruv  tushunchasi  1970  yillarning  oxirida  AQSHda 
qo‘llanilgan.  Buning  sababi  o‘sha  paytlarda  AQSHdagi  yirik  kompaniyalar  va 
firmalar  siyosiy  partiyalarni  moliyalashtirish  va  korrupsiyaning  rivojlanishi 
natijasida mulkni boqsharishning jamoaviy shakliga o‘tishga majbur bo‘lgan.  
Nazariy  jihatdan  korporativ  boshqarish  banklarni  aksionerlik  jamoaviy 
shaklida boshqarilishini tushunamiz. Lekin, ba’zi hollarda uning mohiyati turlicha 
talqin  qilinish  hollariga  duch  kelamiz.  Masalan  ba’zi  olimlar  bankning  jaradigan 
operatsiyalarini  boqsharish  tizimi  deb  tushuntirsa,  boshqalari  esa  bank  resurslarni 
boshqarish  deb  o‘rganishadi.  Korporativ  boshqarishda  bankning  ichki  va  tashqi 
omillari hisobga olingan holda boshqarish tizimiga aytiladi.  
Fikrimizcha  tijorat  banklarida  korporativ  boshqaruv  –  aksionerlik  mulkchilik 
shakli asosida banklar faoliyatini taktik va strategik boshqarish tizimidir.  

---

Korporativ boshqaruvning ma’lum bo‘lgan 3 ta ta’limoti mavjud:  
· "agentlik" ta’limoti;  
· "boshqaruv" ta’limoti;  
· "ijtimoiy javobgarlik" nazariyasi ta’limoti.  
“Agentlik” ta’limotiga asosan boshqaruv direktori aksionerlar yollagan xodim 
bo‘lib, u aksionerlarga hisobot beradi va ularning manfaatlarini yuqori qo‘yadi.  
"Boshqaruv"  ta’limotiga  muvofiq  direktor  sifatida  maxsus  vakolatlar, 
xuquqlar  va  majburiyatlar  berilgan  shaxs  hisoblanadi  (ya’ni  ularning  maqomi 
yuqori bo‘ladi); bunga ixtiyoriy tartibli shaxs bo‘lishi va qonunlar asosida ishlashi 
lozim.  
"Ijtimoiy  javobgarlik"  nazariyasi  "aksionernaya  kompaniya"  chegaralarini 
kengaytiradi, va u "boshqa manfaatdor shaxslarni" o‘z ichiga oladi. Oxirgi ta’limot 
bo‘yicha barcha shaxslar jamiyat, kreditorlar, aksionerlar, omonatchilarni ham o‘z 
ichiga oladi. 
Bank  boshqaruvi  korporativ  boshqarishni  o‘zida  bank  faoliyatini  boshqarish  
tizimi  va  faoliyat  yo‘nalishlarini  mujassamlashtiruvchi  tartiblar    va  asosiy 
ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solinishini nazarda tutadi.  
Korporativ boshqaruvni ikki xil yondashuv asosida - aksionerlar konsepsiyasi 
va  ishtirokchilar  konsepsiyasi  asosida  tahlil  qilish  mumkin..  Korporativ 
boshqaruvni birinchi aksionerlar konsepsiyasiga muvofiq yondashish tor ma’noda 
bo‘lib  –  aksionerlik  jamiyatining  hisobdor  shaxslari  bo‘lib  boshqaruvchilar 
hisoblanadi va bu yuqoridagi 2 ta’limotga asoslanadi.  
Korporativ boshqaruv keng ma’noda  - ishtirokchilar konsepsiyasiga muvofiq 
daxldor  bo‘lgan  hamma  shaxslarning  (aksionerlar,  boshqaruvchilar,  kreditorlar, 
kontragentlar,  yollangan  xodimlar,  davlat  va  boshqalar)  rasmiy  va  norasmiy 
munosabatlar tizimi sifatida qarash mumkin.  
Boshqa  tizimlar  singari  (tartibga  solish,  boshqarish)  korporativ  boshqarishda 
ham elementlar bo‘lib, ularni 3 ta guruhga bo‘lish mumkin:  

 
tashkiliy-tarkibiy; 

 
normativ-huquqiy; 

 
funksional. 
Tashkiliy-tarkibiy  element  amaliy  faoliyatini  amalga  oshiruvchi  bo‘limlarni 
o‘z ichiga oladi. Normativ-huquqiy o‘z ichiga kompaniyaning huquqiy maqomini 
belgilab  beradigan  normativ  aktlar  va  korporativ  boshqaruv  kodekslarini  oladi. 
Funksional blok o‘z ichiga faoliyatni amalga oshirish, uning yo‘nalishlari, shakllari 
va usullari, vositalari, choralarini oladi. 
Korporativ  boshqarishni  turli  mamlakatlarda  turlicha  talqin  qilishadi. 
AQSHda va Angliyada kompaniyalarning kapitaliga ko‘pchilik alohida shaxslar va 
firmalar egalik qiladi. Korporativ boshqaruvning kontinental modeli amal qiluvchi 
davlatlarda  (Evropa,  MDH,  Lotin  Amerikasi)  asosan  jamiyat  ulushi  guruhlarga 
tegishli  bo‘ladi.  SHundan  kelib  chiqib  ushbu  mamlakatlarda  AQSHga  nisbatan 
kapital taksimoti va unda ovozlar berilishi konsentratsiyasi nisbatan yuqori.  
Bundan  tashqari,  ayrim  hollarda  50  foiz  aholisi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  yoki 
bilvosita  kompaniyalarning  aksiyalariga  egalik  qiladi.  Germaniyada  esa  ushbu 
ko‘rsatkich  20  %  ni  tashkil  qiladi.  SHundan  xulosa  qilish  mumkinki,  tijorat 

---

banklari faoliyatini boshqarishning ikki modelini “menejerlar xukmronlik qiluvchi 
model” AQSH amaliyotida qo‘llaniladi va Epvropa mamlakatlarida ko‘llaniladigan 
“aksiya  paketiga  ega  aksionerlar  xukmronlik  qiladigan”  modellarni  ajratib 
ko‘rsatish mumkin.  
Korporativ  boshqaruvni  tashkil  qilish  bir  qator  tamoyillariga  asoslanishi 
lozim. Iqtisodiy 
 Hamkorlik  va  Taraqqiyot  tashkiloti  (IHTT)  ning  korporativ 
boshqaruv  bo‘yicha  tamoyillarini  o‘z  ichiga  olgan  qoidasi  mavjud.  Ular 
quyidagilar: 
1. Aksionerlar huquqlari 
2. Aksionerlar uchun tenglik 
3. Korporativ boshqarishda aksionerlarning roli. 
4. Ma’lumotlar ochiqligi va tranparentlik 
5. Kengashning javobgarligi. 
Korporativ  boshqarishda  eng  asosiy  masala  bo‘lib,  kopaniya  ishtirokchisi 
hisoblangan  3  ta  guruhni  munosabatlarini  aniqlab  olishni  talab  etadi.  Bular: 
aksionerlar, bank kengashi va boshqaruv. 
Korporativ boshqarish –kompaniya egalarining va ular yollagan xodimlarning 
maksadli va o‘zaro manfaatli munosabatlari tizimi.  
Markaziy  banki  Boshqaruvining  2000  yil  24  iyundagi  11/6-sonli 
bayonnomasi, №472-sonli “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risida”gi 
Nizomiga  asosan  «Korporativ  boshqaruv»  tushunchasi  tijorat  banki  faoliyatini 
boshqarishda  Kengash  a’zolari  va  boshqa  rahbar  xodimlar  tomonidan  amalga 
oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. SHu bilan birga 
korporativ  boshqaruv  konsepsiyasi  biznes  yuritish  etikasining  andozalari  va 
aksionerlarga  bo‘lgan  munosabatlarda  mas’uliyat  hisi  hamda  bank  faoliyat 
ko‘rsatayotgan  jamiyat  talablarni  e’tiborga  olishni  o‘z  ichiga  oladi.Korporativ 
boshqarishning    predmeti  bo‘lib  amalga  korporativ  munosabatlar  yig‘indisi 
hisoblanadi.  
1999  yil  sentyabrda  Bank  nazorati  bo‘yicha  Bazel  qo‘mitasi  «Kredit 
tashkilotlarida  korporativ  boshqaruvni  takomillashtirish»  bo‘yicha  maxsus  hujjat 
qabul qildi va  unda korporativ boshqaruvni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalarni keltirib 
o‘tgan.  Mazur  hujjat  IHTT  bilan  hamkorlikda  ishlab  chiqilgan.  Ushbu  hujjatga 
asosan, bank  muassasalarida korporativ  boshqaruv    — bu direktorlar  kengashi  va 
yuqori bo‘lim menejerlari tomonidan bank faoliyatini boshqarish va natijada bank: 

 
O‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadga  erishishi  va  bank  egalarining  mulki  va 
qimmatliklarini oshiradi;  

 
Kundalik moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi;  

 
Faoliyat  davomida  manfaatdor  tomonlarning  (xodimlar,    mijozlar, 
tartibga soluvchi organlar va davlat) manfaatlarini himoya qiladi;  

 
Bank  biznesi  ishonchliligini  ta’minlash  va  me’yoriy  talablarni  bajarish 
qoidalariga muvofiq tarzda korporativ harakatlarni amalga oshirish;  

 
Omonatchilar manfaatlarini himoyalash. 
Samarali  korporativ  boshqaruvni  tashkil  etish  orqali  banklar  bir  qator 
masalalarni hal etishi lozim bo‘ladi.  

---

Birinchidan,  mulk  egalari  va  boshqaruvchilar  o‘rtasidagi  munosabatlarni 
aniqlashtirish.  Bank  biznesi  sanoat,  savdo  yoki  boshqa  sohalarga  nisbatan 
murakkab.  
Ikkinchidan,  banklar  moliyaviy  vositachilik  funkiyasini  amalga  oshirib 
boshqa  korxona  tashkilotlarga  nisbatan  o‘zining  mablag‘lari  bilan  ishtiroki  kam, 
ya’ni asosan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshiradi. Bunday sharoitda 
banklar  jalb  qilingan  mablag‘larni  joylashtirishda  risk  darajasini  baholashi  va 
mablag‘ egalarining ishonchini qozonishi lozim. Bank faoliyatida yuzaga keluvchi 
risklar  va  mablag‘lar  egalarining  ishonchini  qozonish,  ularning  mablag‘larini 
kafolatlash tizimini mavjduligi bu jarayonni soddalashtiradi. 
Ma’lumki, bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi 12 ta riskni  keltirib o‘tgan. 
Ular:  tizimli,  strategik,  kredit,  mamlakat,  bozor,  foiz,  likvidlik  riki,  valyut, 
operatsion, huquqiy, reputatsion, kuzatish riski.  
Tijorat  banklari  tomonidan  mukammal  kredit    siyosatining    ishlab 
chiqilmasligi  va  aloqador  shaxslarga  berilgan  kreditlarning  kredit  portfelidagi 
ulushi  ortib  borishi  banklar  faoliyatidagi  risklar  darajasining  oshishi  olib  keladi. 
Ushbu  ko‘rsatkichlarni  ixtiyoriy  mamlakatda,  shu  jumladan  rivojlangan 
mamlakatlar  bank  amaliyotida  ham  ko‘rishimiz  mumkin:  AQSHdagi  krizisni 
eslasak (1980 yillar o‘rtalarida) va YAponiyada (1990 yillarda), qoniqarsiz kredit 
siyosati orqali kreditlarning berilishi, hamda Buyuk Britaniyada Barings bankining 
inqirozi  (1995  y.)  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Ammo  bu  holat  o‘tish  davri  va 
rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘proq kuzatiladigan xolat hisoblanadi. Masalan, 
90  yillarning  ikkinchi  yarmida  Meksikada  daxldor  shaxslarga  berilgan  kreditlar 
miqdorining oshib ketishi natijasida mamlakatda jami kredit qo‘yilmalari tarkibida 
umidsiz  kreditlar  20  foizini  tashkil  etgan.  Xitoyda  2002  yil  boshida  umidsiz 
kreditlarning  salmog‘i  oshib  rasmiy  ma’lumotlarga  asosan  343  mlrd  dollarni, 
norasmiy ma’lumotlarga asosan 480 dan 604 mlrd dollargacha etganligini ko‘rish 
mumkin. Bu esa, mamlakat YAIMning 44-55 foizini tashkil qilgan.  
Banklarda  samarali  korporativ  boshqaruv  tamoyillari.  Bazel  qo‘mitasi 
hujjatlariga  asosan  zamonaviy  banklararo  raqobat  sharoitida  banklarda  samarali 
korporativ boshqaruv bir qator tamoyillarga asoslanadi va ular quyidagilar: 

 
Korporativ  boshqaruv  kodekslarida  belgilab  qo‘yilgan  va  boshqa 
standartlarda keltirilgan tartiblarni qo‘llash;  

 
alohida olingan xodim yoki bank faoliyati natijalarining belgilab olingan 
rivojlanish strategiyalariga muvofiqlik tamoyili; 

 
huquqlar  va  majburyatlarning  aniq  taqsimlanish  tamoyili  (jumladan 
qarorlar qabul qilishda);  

 
direktorlar  kengashi,  boshqaruv  va  auditorlarning  o‘zaro  hamkorlik  va 
samarali ta’sir mexanizmi tamoyili;  

 
ichki nazorat tizimining ishonchliligi (ichki audit xizmati va tashqi audit 
tekshiruvlarini  o‘tkazish  orqali  uning  samaradorligini  baholash)  va  risklarni 
boshqarish xizmat amvjudligi tamoyili;  

 
bank  biznesining  alohida  olingan  yo‘nalishlarida  risklarni  doimiy 
monitoring qilish tamoyili;  

---


 
bank  xodimlari  va  boshqaruvchilarni  moliyaviy  va  faoliyatini 
rahbatlantirish tizimining mavjudligi tamoyili;  

 
bankning  ichki  talabini  ta’minlovchi  va  zarur  tashqi  ma’lumotlar 
ma’lumotlar tizimining mavjudligi va bankning shaffofligi. 
YUqoridagi  tamoyillarning  tijorat  banklarida  korporativ  boshqaruvni  tashkil 
qilishda qo‘llanilsa, boshqaruvning samaradorligi yanada oshadi.