Kafedrasi husanov nishonboy abdusattorovich dilmurodova nilufar asatullayevna

 
Matn yuzasidan topshiriqlar: 
2-topshiriq. 
a) matnni o‘qing, reja tuzing. 
b) reja asosida matn mazmunini so‘zlab bering.  
c) o‘zbеk allomalaridan yana kimlarni bilasiz?  
d)  jahon  sivilizatsiyasiga  o‘z  hissasini  qo‘shgan  o‘zbеk  olimlari  haqida 
taqdimot tayyorlang. 
 
GRAMMATIKA 
Atamalar va ularning vujudga kelishi  
 
Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, ma’lum fan, ishlab chiqarish 
sohasidagina qo’llaniladigan va asosan o’sha soha kishilari tushunadigan maxsus 
so’zlar terminlar – atamalar sifatida qaraladi. 
Atamalarning  shakllanishi  ham  xalqning  tarixi  qadar  qadimiydir.  To’nyuquq, 
Kultegin, Bilga hoqon singari bitiktoshlarda xalqimiz mashg’ul bo’lgan hunarlarga 
oid atamalarni uchratamiz. Ular xalq tomonidan yaratilgan afsonalarda, qahramonlik 
qo’shiqlarida  ham  mavjud  bo’lgan.  Ularni  mujassam  qilgan  Mahmud 
Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” asari ularning bizgacha yetib kelishida katta 
tarixiy vazifani bajargan. 
Atamalarning dastlab ikki katta guruhga ajratish to’g’ri bo’ladi: 
1. 
Umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar.  
2. 
Hususiylik xususiyatiga ega bo’lgan atamalar. 
Umumiy  atamalar  sirasiga  bir  terminologik  tizimning  barcha  yo’nalishlari 
uchun  tushunarli  bo’lgan  atamalar  kiradi.  Masalan,  sportdagi musobaqa,  sovrin, 
sovrindor, yutuq, g’alaba, birinchilik, chempionat, ko’rik, trener, hakam atamalarini 
sportning  barcha  turlarida  bemalol  qo’llash  mumkin.  Fizikaga  oid issiqlik, 

---

37 
 
temperature,  jism,  elektr,  magnit,  gaz,  harakat,  energiya,  maydon singari  atamalar 
haqida ham shu gaplarni aytish mumkin. 
E’tirof  etish  kerakki,  o’zbek  tilida  chetdan  qabul  qilingan  ilmiy-texnikaviy 
atamalarning  salmog’I  katta.  An’anaga  ko’ra  ularni  quyidagi  yo’nalishlarda 
o’rganamiz:  
1. Arabcha: amaliyot, asar, asos, izoh, ilm, in’ikos, ilova, isloh, istiloh, islohot, 
maqola, misol, masala, maxraj, manfiy, musbat, mavzu, mazmun, mantiq, ma’naviy, 
ma’rifiy,  muqaddima,  mushohada,  tajriba,  taqriz,  tahlil,  uslub,  fan,  falsafa  va 
hokazo. 
2. Forscha-tojikcha:  bastakor,  duradgor,  zabtkor,  navosoz,  navoxon,  shogird, 
peshqadam, sovrin, sozanda, ustoz, chavandoz, yakkaxon, havaskor, hamshira kabi. 
3. Ruscha-baynalmilal:  abzats,  agronomiya,  agrotexnika,  arxeologiya,  gazeta, 
kodeks,  lingvistika,  matematika,  nekrolog,  plenum,  realism,  romantiam,  sessiya, 
syezd, fizika, fonetika, fonologiya va hokazolar. Ularning ma’lum qismlari: 
1. Lotincha:  abbreviatsiya,  abstrakt  ot,  agglyutinatsiya,  adverbializatsiya, 
adyektivatsiya,  aktualizatsiya,  aksentologiya,  alliteratsiya,  areal,  artikulyatsiya, 
assimilyatsiya, affiks, affiksoid, affrikata kabi. 
2. Yunoncha:  allegoriya,  allomorph,  allofon,  alfavit,  amorf  tillar,  analitik 
tillar,  analogiya,  anomaliya,  antiteza,  antonym,  antroponim,  apokopa,  arxaizm, 
aforizm singari.