Kafedrasi husanov nishonboy abdusattorovich dilmurodova nilufar asatullayevna

 
Matn yuzasidan topshiriqlar: 
3-topshiriq. 
a) matnni o‘qing.  
b) matnga savollar tuzing. 
c) matnni kichik qismlarga ajratib reja tuzing.  
d) reja asosida matn mazmunini so‘zlab bering. 
 
GRAMMATIKA. Ijtimoiy-siyosiy leksika. 
O‘zbek  tiliga  davlat  tili  maqomining  berilishi  hamda  mustaqillikka 
erishganligimiz munosabati bilan tilimizda qo‘llanilib kelayotgan ruscha va rus tili 
orqali  kirib  kelgan  terminlarning  anchasi  har  ikkala  tildagi  mos  muqobillari  bilan 
almashtirila  boshlandi.  Masalan,  o‘zbek  tilida  qo‘llanib  kelgan  terminlar 
quyidagicha  almashtiriladi:  Abstrakt  –  mavhum,  avtograf  –  dastxat,  adaptatsiya  – 
moslashish, administratsiya – ma’muriyat, direktiva – ko‘rsatma, krizis – tanglik va 
b. 
Ijtimoiy-siyosiy  terminlarning  paydo  bo‘lish  tarixini  qadimdan  boshlashimiz 
zarur.  Umumturkiy  meros  bo‘lmish  O‘rxun-Enasoy  va  boshqa  yodnomalarda  o‘z 
ifodasini  topgan  qag‘an,  budun,  balыq  (“shahar”  ma’nosida),  sab  (“kengash” 
ma’nosida),  bitikchi  (“kotib”  ma’nosida),  alp  (“qahramon”  ma’nosida)  kabi 
terminlar buning yaqqol misolidir. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar, tabiiyki, 
o‘zining  leksik  qatlamlarida  ham  o‘z  ifodasini  topadi.  Bu  fikrimizni 
M.Koshg‘ariyning  “Devonu  lug‘otit  turk”  asaridagi  quyidagi  ijtimoiy-siyosiy 
terminlar  misolida  ham  ko‘rish  mumkin  :  and,  buzun,  baæ,  boæun  (“jamoa” 
ma’nosida),  bachèg‘  (“ahd”  ma’nosida),  beg,  æarlèg‘,  boæ  (“qabila”  ma’nosida), 
æag‘è,  bulg‘aq  (“fitna”  ma’nosida),  æer  (“mamalakat”  ma’nosida)  va  hokazo  1. 
O‘sha  davr  ijtimoiy-siyosiy  terminologiyasing  muhim  xususiyatlaridan  biri 
shundaki, ularning ba’zilari hozirgi kunda ham o‘zbek va qoraqalpoq hamda boshqa 
turkiy tillarda faol qo‘llanib kelinmoqda (el-el, boy-bay, ont-ant). H.Dadaboyevning 
dissertatsiya ishiga obyekt qilib olingan XI-XIV asrlar yozma yodgorliklari tilidagi 

---

44 
 
qiyoslash  uchun  olingan  ijtimoiy-siyosiy  va  sotsial-iqtisodiy  terminlardan  bugungi 
kunda uyg‘ur tilida-348, qozoq tilida-220, qirg‘iz tilida-244, turk tilida-370, o‘zbek 
tilida esa-390 tasi ishlatilar ekan. 2. O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy terminologiyasi, 
ayniqsa,  XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  rus  tilidan  va  yevropa  tillaridan 
kirgan o‘zlashmalar hisobiga boyiy boshladi. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi har qanday 
o‘zgarish  uning  terminologiyasida  ham  o‘z  izini  qoldiradi.  Ijtimoiy-siyosiy 
terminologiya  deganda  siyosiy  tuzum,  ijtimoiy  va  siyosiy  guruhlar,  partiyalar, 
oqimlar  va  ularning  vakillari,  hukumat  yig‘ilishlari  va  muassasalari,  davlatni 
boshqarish va uning organlari, dunyoqarashlar, mulkiy munosabatlar, ichki va tashqi 
siyosat,  ijtimoiy-siyosiy  hujjatlar,  axloq  masalalari,  xullas,  ijtimoiy-siyosiy  hayot 
bilan  bog‘liq  tushunchalarni  ifodalovchi  leksik  birliklar  majmuyi  tushuniladi. 
O‘zbek  tilining  ijtimoiy-siyosiy  terminologik  lug‘ati  1976-yildayoq  nashr  etilgan 
edi.