Kafedrasi husanov nishonboy abdusattorovich dilmurodova nilufar asatullayevna

  

---

22 
 
Matn yuzasidan topshiriqlar. 
1-topshiriq: 
a)  matnni o‘qing, rus tarjima qiling;  
b)  O‘zbekiston Milliy bog‘i bayramda qanday bo‘lishini ta’riflab bering.  
c)  tasvir asosida xalq sayli mavzusida ixcham bayon yozing. 
d)  Navro‘z bayrami dasturini yozing. 
 
GRAMMATIKA.
 
O’zbek tilida so’z yasalishi. 
O'zbek  tili  lug'at  tarkibidagi  (shuningdek  nutqimizda  qo'llanadigan)  so'zlar 
dastlab  tub  va  yasama  so'zlarga  bo'linadi.  Masalan:  paxta-tub  so'z,  paxtakor  esa 
yasama  so'z;  bug'doy,  rang  so'zlari  alohida-alohida  olinganda  tub  so'zlar,  ammo 
bug'doy  rang  (rangning  bir  turi)-yasama  so'z;  tog'-tub  so'z,  ammo  tog'ma-tog' 
yasama so'z; besh, o'n tub so'zlar, o'n besh yasama so'z; qo'l, so'zlari alohida-alohida 
tub  so'zlar  sanalsa,  qo'l  qo'ydi  yaxlit  holda  yasama  so'z  hisoblanadi.So'z  yasovchi 
affiksi bo'lmagan so'zlar tub so'z deyiladi. Ma'lum bir so'z negizida ma'no jihatidan 
(ba'zan ham ma'no, ham grammatik jihatdan) undan farqlaydigan yangi so'z (yangi 
leksik birlik) hosil qilish so'z yasash deyiladi, qiyoslang: ish- ishchan, jon-jonlandi, 
oq-oqla,  g'alla-g'allazor.  Hozirgi  o'zbek  tilida  so'z  yasashning  asosan  ikki  usuli 
ajratiladi:  1)  affiksasiya  (yoki  morfologik)  usuli;  2)  kompozisiya  (yoki  sintaktik) 
usuli;  O'zakka  so'z  yasovchi  qo'shimcha  qo'shish  orqali  yangi  leksik  birlik  hosil 
qilish affiksasiya usuli bilan so'z yasashdir.Masalan: mevali daraxt, serhosil yer kabi 
birikmalardagi  mevali,  serhosil  yasama  so'zlar  bo'lib,  ular  meva  o'zagiga-li,  hosil 
o'zagiga  ser-affikslarini  qo'shish  orqali  yasalgan  so'zlardir.Ikki  va  undan  ortiq  so'z 
formalarining  (ko'pincha  mustaqil  so'zlarning  qo'shilib  (yoki  tizilib)  bir  so'zga 
aylanishi  kompozisiya  usuli  bilan  so'z  yasashdir.Masalan:  belbog',  oshqazon, 
mehmondo'st, so'z boshi, bir yuz o'n, ahd qilmoq, bir oz va boshqalar.Juftlik modeli 
(qolipi) da qo'llangan ayrim so'zlar ham yasama so'z sanaladi, masalan: yildan-yilga, 
zo'r-bazo'r,  uyma-uy  kabi.O'zbek  tilida  so'zlar  tuzilish  jihatdan  ham  turlarga 
ajratiladi,  chunonchi:  sodda  so'z,  qo'shma  so'z,  juft  so'z  (takroriy  so'z),  murakkab 
so'z.  Sodda  so'z  bitta  o'zak  morfemasi  bo'lgan  so'zdir.  Masalan:  bola,  bolalik, 
bolalar,  bolalarimiz  kabi.Kunboqar,  gultojixo'roz,  Oqqo'rg'on,  sohibjamol  kabi 
so'zlar  qo'shma  so'z  deyiladi.  Bu  kabi  so'zlar  ikki  va  undan  ortiq  so'z  yoki  so'z 
formalaridan  tashkil  topib,  bir  urg'uga  birlashadi  va  bir  tushunchani  ifodalaydi. 
Tarkibi  alohida-alohida  yoziladigan  leksik  va  grammatik  ma'nolari  ayrim  holda 
ham,  bir  butunlik  hosil  qilgan  holda  ham  izohlanishi  mumkin  bo'lgan  so'zlar 
murakkab  so'z  deyiladi.  Masalan:  to'q  sariq,  och  jigar  rang,  yigirma  besh  ming, 
borib  keldi,  sotib  yubordi  kabi.Nutqimizda  qo'llanadigan  opa-singil,  non-pon,  tog'-

---

23 
 
tosh, onda-sonda, tez-tez, xirmon-xirmon, chala-chulpa, o'n-o'n  besh, suv-puv  kabi 
so'zlar juft so'z deb yuritiladi.