Kаfеdrаsi Axborot xavfsizligi va axborotni himoyalash

Tekshirish uchun savollar: 

1.  Xavfsizlik  tizimida  protokollashtirish  va  auditni  qaysi  o‘ringa  qo‘yar 

edingiz? 

2. Bu ikki xizmat yaratadigan qanday imkoniyatlarni bilasiz? 

3. Protokollashtirish jarayonini tashkil etishda nimalarni hisobga olish zarur? 

4. Sizningcha qayd etiladigan eng muhim hodisalarga yana nimalarni qo‘shish 

mumkin? 

5. Nima uchun tanlab protokollash zarur? 

6. Protokollashtirishni qonunchilik toifalariga qiyoslash mumkinmi? 

7.  Audit  tushunchasining  mohiyati  nimada,  u  xaqda  tarixiy  yoki  hayotiy 

misollar keltira olasizmi? 

8.  Nima  uchun  katta  tarmoqlarda  protokollashtirish  va  audit  servislari 

muammolarga duch kelishi mumkin? 

9. Aktiv va passiv audit ustunliklari hamda kamchiliklari haqida nima deyish 

mumkin? 

10. Signatura nega kerak? 

11. Xuquqni suiste’mol qilishga yana qanday misollar bilasiz? 

12. Birinchi tur xatolar xavfliroqmi, ikkinchi turmi va nega? 

13. Statistika usuli yaxshimi yo signatura usulimi? 

14. Aktiv auditning o‘rnatilish joyi va muammolari qanday? 

15. Aktiv auditning qaysi komponentlarini bilasiz? 

16. Sensorlar nima uchun kerak? 

17. Analizator va reshatellarning auditdagi o‘rni qanday? 

18. Aktiv audit qanday arxitekturada quriladi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mavzu  № 8 

Kompyuter tarmoqlarida zamonaviy himoyalash usullari va vositalari. 

Internetda axborot xavfsizligini ta‟minlash asoslari. Elektron pochtada 

axborotlarga nisbatan mavjud xavf-xatarlar va ulardan himoyalanish asoslari  

(4 soat) 

 

Reja: 

1. Kompyuter tarmoqlarida himoyani ta’minlash usullari; 

2. EHM himoyasini ta’minlashning texnik vositalari; 

3. Kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlarni himoyalashning asosiy  

    yo‘nalishlari; 

4. Internet tarmog‘ida mavjud aloqaning himoyasini (xavfsizligini)  

    ta’minlash asoslari. 

6. Internetda ruxsatsiz kirish usullarining tasnifi; 

7. Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaqtda ulanishi; 

8. Tarmorlararo ekran va uning vazifalari; 

9. Tarmorlararo ekranning asosiy komponentlari. 

10. Elektron pochtadan foydalanish; 

11. E-mail asoslari va E-maildagi mavjud muammolar; 

12. Elektron pochtada mavjud xavflar va uni himoyalash. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1. Kim David. Fundamentals of Information Systems Security. -USA, 2014. -

p.544. 

2. Mark Stump. Information Security: principles and practice. -2

nd

 ed. -USA, 

2011. -p.608. 

3.  Акбаров  Д.Е.  Ахборот  хавфсизлигини  таъминлашнинг  криптографик 

усуллари ва уларнинг қўлланилиши. -Т.: Ўзбекистон маркаси, 2009. -432 б. 

4. Пардаев А.Х. ва бошқалар. Ахборот хавфсизлиги: муаммо ва ечимлар. 

-Т.:Ёзувчи, 2004. 

5.  Мамаев  М.,  Петренко  С..  Технологии  защиты  информации  в 

интернете.  -С/П:Питер, 2002. -844 с. 

6.  Соколов  А.В.,  Степанюк  О.М.  Методы  информационной  защиты 

объектов и компьютерных сетей.  -М.:Полигон-АСТ, 2000. -270 с. 

7. Шнайер Б. Секреты и ложь: безопасность данных в цифровом мире.  -

С/П: Питер, 2003. -368 с. 

8.  Под  рук.  Сонникова  В.Г.  Технические  методы  и  средства  защиты 

информации. -М.: Полигон-АСТ, 2000. -314 с. 

9. Ibragimov R.I., Tulaganova Z.X., Mamurova F.I., Boltayev A.X. «Axborot 

xavfsizligi va axborotni himoyalash» fani bo’yicha laboratoriya ishlari to’plami. -

T.: ToshTYMI, 2011. -55 b. 

 

Kompyuter  tarmoqlarida  axborotni  himoyalash  deb  foydalanuvchilarni 

ruxsatsiz  tarmoq  elementlari  va  zahiralariga  egalik  qilishni  man  etishdagi  texnik, 

dasturiy va kriptografik usul va vositalar hamda tashkiliy tadbirlarga aytiladi. 

Bevosita  telekommunikatsiya  kanallarida  axborot  xavfsizligini  ta’minlash 

usul va vositalarini quyidagicha tasniflash mumkin: 

- to‘sqinlik; 

- egalikni boshqarish; 

- niqoblash; 

- tartiblash; 

- majburlash; 

- undamoq. 

Yuqorida keltirilgan usullarni quyidagicha ta’riflash mumkin. 

To„sqinlik apparat, malumot tashuvchi va boshqalarga kirishga harakat uchun 

fizikaviy usullar bilan qarshilik ko„rsatish deb aytiladi. 

Egalikni boshqarish – tizim zahiralari bilan ishlashni tartibga solish usulidir. 

Ushbu usul quyidagi funktsiyalardan iborat: 

•  tizimning  har  bir  obyektini,  elementini  identifikatsiyalash,  masalan, 

foydalanuvchilarni; 

•  identifikatsiya  bo‘yicha  obyektni  yoki  sub’ektni  haqiqiy,  asl  ekanligini 

aniqlash; 

• vakolatlarni tekshirish, ya’ni tanlangan ish tartibi bo‘yicha (reglament) hafta 

kunini,  kunlik  soatni,  talab  qilinadigan  zahiralarni  qo‘llash  mumkinligini 

tekshirish; 

• qabul qilingan reglament bo‘yicha ishlash sharoitlarini yaratish va ishlashga 

ruxsat berish; 

• himoyalangan zahiralarga qilingan murojaatlarni qayd qilish; 

• ruxsatsiz harakatlarga javob berish, masalan, signal berish, o‘chirib qo‘yish, 

so‘rovnomani bajarishdan voz kechish va boshqalar. 

Niqoblash  –  ma’lumotlarni  o‘qib  olishni  qiyinlashtirish  maqsadida  ularni 

kriptografiya orqali kodlash. 

Tartiblash  –  ma’lumotlar  bilan  ishlashda  shunday  shart-sharoitlar 

yaratiladiki, ruxsatsiz tizimga kirib olish extimoli kamaytiriladi. 

Majburlash – qabul qilingan qoidalarga asosan ma’lumotlarni qayta ishlash, 

aks holda foydalanuvchilar moddiy, ma’muriy va jinoiy jazolanadilar. 

Undamoq  –  axloqiy  va  odobiy  qoidalarga  binoan  qabul  qilingan  tartiblarni 

bajarishga yo‘naltirilgan. 

Yuqorida  keltirilgan  usullarni  amalga  oshirishda  quyidagicha  tasniflangan 

vositalarni tadbiq etishadi: 

 

 

 

 

 

 

Rasmiy  vositalar  –  shaxslarni  ishtirokisiz  axborotlarni  himoyalash 

funktsiyalarini bajaradigan vositalardir. 

Norasmiy  vositalar  –  bevosita  shaxslarning  faoliyati  yoki  uning  faoliyatini 

aniqlab beruvchi reglamentlardir. 

Воситалар 

Расмий  

Норасмий  

техникавий  

дастурий  

ташкилий  

қонуний 

ахлоқий ва 

одобий  

физикавий  

аппаратли  

Texnikavny  vositalar  sifatida  elektr,  elektromexanik  va  elektron  qurilmalar 

tushuniladi.  Texnikaviy  vositalar,  o‘z

 

navbatida,  fizikaviy  va  apparatli  bo‘lishi 

mumkin. 

Apparat-texnik  vositalari  deb  telekommunikatsiya  qurilmalariga  kiritilgan 

yoki u bilan interfeys orqali ulangan qurilmalarga aytiladi. Masalan, ma’lumotlarni 

nazorat  qilishning  juftlik  chizmasi,  ya’ni  jo‘natiladigan  ma’lumot  yo‘lda  buzib 

talqin  etilishini  aniqlashda  qo‘llaniladigan  nazorat  bo‘lib,  avtomatik  ravishda  ish 

sonining juftligini (nazorat razryadi bilan birgalikda) tekshiradi. 

Fizikaviy-texnik  vositalar  –  bu  avtonom  holda  ishlaydigan  qurilma  va 

tizimlardir.  Masalan,  oddiy  eshik  qulflari,  derazada  o‘rnatilgan  temir  panjaralar, 

qo‘riqlash elektr uskunalari fizikaviy texnik vositalarga kiradi. 

Dasturiy  vositalar  –  bu  axborotlarni  himoyalash  funktsiyalarini  bajarish 

uchun mo‘ljallangan maxsus dasturiy ta’minotdir. 

Axborotlarni himoyalashda, birinchi navbatda, eng keng qo‘llanilgan dasturiy 

vositalar hozirgi kunda ikkinchi darajali himoya vositasi hisoblanadi. Bunga misol 

sifatida, parol tizimini keltirish mumkin. 

Tashkiliy  himoyalash  vositalari  –  bu  talekommunikatsiya  uskuna-larining 

yaratilishi  va  qo‘llanishi  jarayonida  qabul  qilingan  tashkiliy-texnikaviy  va 

tashkiliy-xuquqiy tadbirlardir. Bunga bevosita misol sifatida, quyidagi jarayonlarni 

keltirish  mumkin:  binolarning qurilishi, tizimni  loyihalash, qurilmalarni o‘rnatish, 

tekshirish va ishga tushirish. 

Axloqiy  va  odobiy  himoyalash  vositalari  –  bu  hisoblash  texnikasini 

rivojlanishi  oqibatida  paydo  bo‘ladigan  tartib  va  kelishuvlardir.  Ushbu  tartiblar 

qonun  darajasida  bo‘lmasada,  uni  tan  olmaslik  foydalanuvchilarning  obro‘siga 

ziyon yetkazishi mumkin. 

Qonuniy  himoyalash  vositalari  –  bu  davlat  tomonidan  ishlab  chiqilgan 

xuquqiy  hujjatlar  sanaladi.  Ular  bevosita axborotlardan  foydalanish,  qayta  ishlash 

va  uzatishni  tartiblashtiradi  va  ushbu  qoidalarni  buzuvchilarning  mas’uliyatlarini 

aniqlab beradi. 

Masalan,  O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  ishlab 

chiqilgan  qoidalarida  axborotni  himoyalash  guruhlarini  tashkil  qilish,  ularning 

vakolatlari, majburiyatlari va javobgarliklari aniq yoritib berilgan. 

Xavfsizlikni ta’minlash usullari va vositalarining rivojlanishini uch bosqichga 

ajratish  mumkin:  1)  dasturiy  vositalarni  rivojlantirish;  2)  barcha  yo‘nalishlar 

bo‘yicha  rivojlanishi;  3)  ushbu  bosqichda  quyidagi  yo‘nalishlar  bo‘yicha 

rivojlanishlar kuzatilmoqda: 

- himoyalash funktsiyalarini apparatli amalga oshirish; 

- bir necha himoyalash funktsiyalarini qamrab olgan vositalarni yaratish; 

- algoritm va texnikaviy vositalarni umumlashtirish va standartlash. 

Hozirgi  kunda  ma’lumotlarni  ruxsatsiz  chetga  chiqib  ketish  yo‘llari 

quyidagilardan iborat: 

• elektron nurlarni chetdan turib o‘qib olish; 

• aloqa kabellarini elektromagnit to‘lqinlar bilan nurlatish; 

• yashirin tinglash qurilmalarini qo‘llash; 

• masofadan rasmga tushirish; 

• printerdan chiqadigan akustik to‘lqinlarni o‘qib olish; 

• ma’lumot tashuvchilarni va ishlab chiqarish chiqindilarini o‘g‘irlash; 

• tizim xotirasida saqlanib qolgan ma’lumotlarni o‘qib olish; 

• himoyani yengib ma’lumotlarni nusxalash; 

• qayd qilingan foydalanuvchi niqobida tizimga kirish; 

• dasturiy tuzoqlarni qo‘llash; 

• dasturlash tillari va operatsion tizimlarning kamchiliklaridan foylalanish; 

• dasturlarda maxsus belgilangan sharoitlarda ishga tushishi mumkin bo‘lgan 

qism-dasturlarning mavjud bo‘lishi; 

• aloqa va apparatlarga noqonuniy ulanish; 

• himoyalash vositalarini qasddan ishdan chiqarish; 

• kompyuter viruslarini tizimga kiritish va undan foydalanish. 

Ushbu yo‘llardan deyarli barchasining oldini olish mumkin, lekin kompyuter 

viruslaridan hozirgacha qonikarli himoya vositalari ishlab chiqilmagan. 

Bevosita  tarmoq  bo‘yicha  uzatiladigan  ma’lumotlarni himoyalash  maqsadida 

quyidagi tadbirlarni bajarish lozim bo‘ladi: 

- uzatiladigan ma’lumotlarni ochib o‘qishdan saqlanish; 

- uzatiladigan ma’lumotlarni tahlil qilishdan saqlanish; 

- uzatiladigan ma’lumotlarni o‘zgartirishga yo‘l qo‘ymaslik va o‘zgartirishga 

urinishlarni aniqlash; 

-  ma’lumotlarni  uzatish  maqsadida  qo‘llaniladigan  dasturiy  uzilishlarni 

aniqlashga yo‘l qo‘ymaslik; 

- firibgar ulanishlarning oldini olish. 

Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda asosan kriptografik usullar qo‘llaniladi. 

Kompyuter  orqali  sodir  etiladigan  jinoyatlar  oqibatida  faqatgina  AQSh  har 

yili  100  mlrd.  dollar  zarar  ko‘radi.  O‘rtacha  har  bir  jinoyatda  430  ming  dollar 

o‘g‘irlanadi va jinoyatchini qidirib topish extimoli 0,004% ni tashkil etadi. 

Mutaxassislarning  fikricha  ushbu  jinoyatlarni  80%  i  bevosita  korxonada 

ishlaydigan xodimlar tomonidan amalga oshiriladi. 

Sodir etiladigan jinoyatlarning tahlili quyidagi xulosalarni beradi: 

•  ko‘pgina  hisoblash  tarmoqlarida  foydalanuvchi  istalgan  ishchi  o‘rindan 

tarmoqqa ulanib faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Natijada jinoyatchi bajargan ishlarni 

qaysi kompyuterdan amalga oshirilganini aniqlash qiyin bo‘ladi. 

• o‘g‘irlash natijasida xech nima yo‘qolmaydi, shu bois ko‘pincha jinoiy ish 

ochilmaydi; 

• ma’lumotlarga  nisbatan  mulkchilik xususiyati yo‘qligi; 

•  ma’lumotlarni qayta  ishlash  jarayonida   yo‘l  qo‘yilgan  xatolik o‘z  vaqtida 

kuzatilmaydi  va  tuzatilmaydi,  natijada  kelgusida  sodir  bo‘ladigan  xatolarning 

oldini olib bo‘lmaydi; 

• sodir etiladigan kompyuter jinoyatlari o‘z vaqtida e’lon qilinmaydi, buning 

sababi  hisoblash  tarmoqlarida  kamchiliklar  mavjudligini  boshqa  xodimlardan 

yashirish hisoblanadi. 

Ushbu  kamchiliklarni  bartaraf  qilishda  va  kompyuter  jinoyatlarini 

kamaytirishda quyidagi chora-tadbirlarni o‘tkazish kerak bo‘ladi: 

• personal mas’uliyatini oshirish: 

• ishga qabul qilinadigan xodimlarni tekshiruvdan o‘tkazish; 

• muhim vazifani bajaruvchi xodimlarni almashtirib turish; 

• parol va foydalanuvchilarni qayd qilishni yaxshi yo‘lga qo‘yish; 

• ma’lumotlarga egalik qilishni cheklash; 

• ma’lumotlarni shifrlash. 

Axborot-kommunikatsiyalar 

texnologiyalarining 

rivojlanishi 

oqibatida 

ko‘pgina  axborotni  himoyalash  instrumental  vositalari  ishlab  chiqilgan.  Ular 

dasturiy, dasturiy-texnik va texnik vositalardir. 

Hozirgi  kunda  tarmoq  xavfsizligini  ta’minlash  maqsadida  ishlab  chiqilgan 

texnikaviy vositalarni quyidagicha tasniflash mumkin: 

Fizikaviy  himoyalash  vositalari  –  maxsus  elektron  qurilmalar  yordamida 

ma’lumotlarga egalik qilishni ta’qiqlash vositalaridir. 

Mantiqiy himoyalash – dasturiy vositalar bilan ma’lumotlarga egalik qilishni 

ta’qiqlash uchun qo‘llaniladi. 

Tarmoqlararo  ekranlar  va  shlyuzlar  –  tizimga  keladigan  hamda  undan 

chiqadigan  ma’lumotlarni  ma’lum  xujumlar  bilan  tekshirib  boradi  va 

protokollashtiradi. 

Xavfsizlikni  auditlash  tizimlari  –  joriy  etilgan  operatsion  tizimdan 

o‘rnatilgan parametrlarni zaifligini qidirishda qo‘llaniladigan tizimdir. 

Real  vaqtda  ishlaydigan  xavfsizlik  tizimi  –  doimiy  ravishda  tarmoqning 

xavfsizligini tahlil qilish va auditlashni ta’minlaydi. 

Stoxastik testlarni tashkillashtirish vositalari – axborot tizimlarining sifati 

va ishonchliligini tekshirishda qo‘llaniladigan vositadir. 

Anik 

yo„naltirilgan  testlar  –  axborot-kommunikatsiyalar  texnolo-

giyalarining sifati va ishonchliligini tekshirishda qo‘llaniladi. 

Xavflarni  imitatsiya  qilish  –  axborot  tizimlariga  nisbatan  xavflar  yaratiladi 

va himoyaning samaradorligi aniqlanadi. 

Statistik  tahlilgichlar  –  dasturlarning  tuzilish  tarkibidagi  kamchiliklarni 

aniqlash,  dasturlar  kodida  aniqlanmagan  kirish  va  chiqish  nuqtalarini  topish, 

dasturdagi  o‘zgaruvchilarni  to‘g‘ri  aniqlanganligini  va  ko‘zda  tutilmagan  ishlarni 

bajaruvchi qism dasturlarini aniqlashda foydalaniladi. 

Dinamik  tahlilgichlar  –  bajariladigan  dasturlarni  kuzatib  borish  va  tizimda 

sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni aniqlashda qo‘llaniladi. 

Tarmoqning  zaifligini  aniqlash  –  tarmoq  zahiralariga  sun’iy  xujumlarni 

tashkil qilish bilan mavjud zaifliklarni aniqlashda qo‘llaniladi. 

Misol sifitida quyidagi vositalarni keltirish mumkin: 

•  Dallas  Lock  for  Administrator  –  mavjud  elektron  Proximity  uskunasi 

asosida  yaratilgan  dasturiy-texnik  vosita  bo‘lib,  bevosita  ma’lumotlarga  ruxsatsiz 

kirishni nazorat qilishda qo‘llaniladi; 

•  Security    Administrator  Tool  for  ANALYZING  Networks  (SATAN)  – 

dasturiy ta’minot bo‘lib, bevosita tarmoqning zaif tomonlarini aniq-laydi va ularni 

bartaraf  etish  yo‘llarini  ko‘rsatib  beradi.  Ushbu  yo‘nalish  bo‘yicha  bir  necha 

dasturlar  ishlab  chiqilgan,  masalan:  Internet  Security  Scanner,  Net  Scanner, 

Internet Scanner va boshqalar. 

•  NBS  tizimi  –  dasturiy-texnik    vosita  bo‘lib,  aloqa  kanallaridagi 

ma’lumotlarni himoyalashda qo‘llaniladi; 

•  Free  Space  Communication  System  –  tarmoqda  ma’lumotlarning  har  xil 

nurlar orqali, masalan, lazerli nurlar orqali almashuvini ta’minlaydi; 

•  SDS  tizimi  –  ushbu  dasturiy  tizim  ma’lumotlarini  nazorat  qiladi  va 

qaydnomada  aks  ettiradi.  Asosiy  vazifasi  ma’lumotlarni  uzatish  vosita-lariga 

ruxsatsiz kirishni nazorat qilishdir; 

•  Timekey  –  dasturiy-texnik  uskunadir,  bevosita  EHMning  parallel  portiga 

o‘rnatiladi va dasturlarni belgilangan vaqtda  keng qo‘llanilishini ta’qiqlaydi; 

•  IDX  –  dasturiy-texnik  vosita,  foydalanuvchining  barmoq  izlarini  «o‘qib 

olish»  va  uni  tahlil  qiluvchi  texnikalardan  iborat  bo‘lib,  yuqori  sifatli  axborot 

xavfsizligini ta’minlaydi. Barmoq izlarini o‘qib olish va xotirada saqlash uchun 1 

minutgacha, uni taqqoslash uchun esa 6 sekundgacha vaqt talab qilinadi. 

Axborotlarni  himoyalashning  mavjud  usul  va  vositalari  hamda  kompyuter 

tarmoqlari  kanallaridagi  aloqaning  xavfsizligini  ta’minlash  texnologiyasi 

evolyutsiyasini  solishtirish  shuni  ko‘rsatmoqdaki,  bu  texnologiya  rivojlanishining 

birinchi  bosqichida  dasturiy  vositalar  afzal  topildi  va  rivojlanishga  ega  bo‘ldi, 

ikkinchi  bosqichida  himoyaning  hamma  asosiy  usullari  va  vositalari  intensiv 

rivojlanishi  bilan  xarakterlandi,  uchinchi  bosqichida  esa  quyidagi  tendentsiyalar 

ravshan bo‘lmokda: 

-  axborotlarni  himoyalash  asosiy  funktsiyalarining  texnik  jihatdan  amalga 

oshirilishi; 

- bir nechta xavfsizlik funktsiyalarini bajaruvchi himoyalashning birgalikdagi 

vositalarini yaratish: 

- algoritm va texnik vositalarni unifikatsiya qilish va standartlashtirish. 

Kompyuter  tarmoqlarida  xavfsizlikni  taminlashda  xujumlar  yuqori  darajada 

malakaga  ega  bo‘lgan  mutaxassislar  tomonidan  amalga  oshirilishini  doim  esda 

tutish lozim. Bunda ularning harakat modellaridan doimo ustun turuvchi modellar 

yaratish  talab  etiladi.  Bundan  tashqari,  avtomatlashtirilgan  axborot  tizimlarida 

personal  eng  ta’sirchan  qismlardan  biridir.  Shuning  uchun,  yovuz  niyatli  shaxsga 

axborot  tizimi  personalidan  foydalana  olmaslik  chora-tadbirlarini  o‘tkazib  turish 

ham katta ahamiyatga ega. 

Ma’lumotlarni  uzatish  tizimlarining  rivojlanishi  va  ular  asosida  yaratilgan 

telekommunikatsiya 

xizmat 

ko‘rsatish  vositalarining  yaratilishi  bevosita 

foydalanuvchilarga  tarmoq  zahiralaridan  foydalanish  tartiblarini  ishlab  chiqarish 

zaruriyatini paydo qildi: 

• foydalanuvchining anonimligini ta’minlovchi vositalar; 

• serverga kirishni ta’minlash. Server faqatgina bitta foyda-lanuvchiga emas, 

balki  keng  miqyosdagi  foydalanuvchilarga  o‘z  zahiralaridan  foydalanishga  ruxsat 

berishi kerak; 

• ruxsatsiz kirishdan tarmoqni himoyalash vositalari. 

Internet  tarmog‘ida  ruxsatsiz  kirishni  ta’qiqlovchi  tarmoqlararo  ekran  –  Fire 

Wall  vositalari  keng  tarqalgan.  Ushbu  vosita  asosan  UNIX  operatsion  tizimlarida 

qo‘llanilib,  bevosita  tarmoqlar  orasida  aloqa  o‘rnatish  jarayonida  xavfsizlikni 

ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  Fire  Wall  tizimlari  tashqi  muhit,  masalan,  Internet 

uchun,  asosiy  ma’lumotlarni  va  MBlarini  xotirasida  saqlab,  bevosita  malumot 

almashuvini ta’minlashi va korxona tizimiga kirishini ta’qiqlashi mumkin. 

Lekin  Fire  Wall  tizimlarining  kamchiliklari  ham  mavjud,  masalan,  E-mail 

orqali dasturlar jo‘natilib, ichki tizimga tushgandan so‘ng o‘zining qora niyatlarini 

bajarishida ushbu himoya ojizlik qiladi. 

Shu  bois,  Internet  tizimida  xavfsizlikni  ta’minlash  bo‘yicha  quyidagi 

o‘zgarishlar kutilmoqda: 

• Fire Wall tizimlarining bevosita xavfsizlik tizimlariga kiritilishi; 

•  tarmoq  protokollari  bevosita  foydalanuvchilarning  xuquqlarini  aniqlovchi, 

xabarlarning  yaxlitligini  ta’minlovchi  va  ma’lumotlarni  shifrlovchi  dasturiy 

imkoniyatlaridan iborat bo‘lishlari.  

Hozirgi  kunda  ushbu  protokollarni  yaratish  bo‘yicha  anchagina  ishlar  olib 

borilmoqda.  SKIP  protokoli  (Simple  Key  management  for  Internet  Protocol  – 

Internet protokollari uchun kriptokalitlarning oddiy boshqaruvi) bunga misol bo‘la 

oladi. 

Zamonaviy  axborot  tizimlari  anchagina  murakkab,  ko‘p  sathli  mijoz  server 

arxitekturasiga  egaki,  bu  arxitekturalar  nafaqat  tashqi  xizmatlar,  balki  o‘zining 

ichki  xavfsizlik  xizmatlariga  ham  egaligiga  olib  keladi.  Masalan,  tashqi  tarmoq 

bilan  bog‘langan  kichik  korxona  axborot  tizimi  o‘z  xavfsizlik  xizmatlariga  ega 

bo‘lishi – ichki ma’lumotlar omborini nazorat etish uchun ichki protokol yuritishi, 

sirtdan  tahdidlarni  kamaytirish  uchun  antiviruslar  hamda  proksi  texnologiyadan 

foydalanishi  va  hokazolar  hamda  shu  bilan  birga,  umumiy  tizimdagi  barcha 

komponentlar  va  kommunikatsiyalar  himoyalanganligiga  bog‘liq  bo‘lishi 

mumkin. 

Bulardan kelib chiqib aytish mumkinki: 

-  hozirgi  kunda  katta  maydonlarda  faoliyat  ko‘rsatayotgan  korxonalar  ichki 

tarmoqlarga  bo‘lingan  yirik  tarmoqlardan  foydalanmoqdalar,  ichki  tarmoqlar 

aloqasi esa korxona xududi sirtidan tashkil etilmoqda; 

-  bu  yirik  tarmoq  korporativ  tarmoq  deb  atalmoqda  va  u  INTERNET 

tarmog‘iga bir yoki bir nechta chiqish nuqtasiga ega; 

-  har  bir  alohida  xududdagi  korxona  bo‘lagi  o‘z  ichki  tarmog‘i  va  sirtdan 

iste’molchilar murojaat eta olishlari uchun o‘z serveriga ega; 

-  iste’molchilar  murojaat  etishlarida  nafaqat  kompyuterlardan,  balki  simsiz 

aloqa  qiluvchi  boshqa,  masalan,  uyali  telefonlar  –  qurilmalardan  ham  foydalana 

oladilar; 

-  iste’molchi  bir  murojaat  mobaynida  turli  texnik–dasturiy  poydevorli  bir 

necha xizmatlardan foydalanishiga to‘g‘ri kelmoqda; 

-  axborot  xizmatlarining  qulay  va  tezkor  ko‘rsatilishi  uchun  bu  xizmatlar 

to‘liq  sutka  davomida  ish  holatida  bo‘lishlari  talab  etiladi.  Ko‘pincha  shu 

maqsadda  markazdagi  dasturlarning  zarur  bo‘laklari  applet  va  servlet 

ko‘rinishida  bir  kompyuterdan  ikkinchisiga  uzatadi  va  uning  ish  muhitida  shu 

bo‘laklar faoliyat ko‘rsata oladi; 

-  korxona  yoki  umumtarmoq  administratorlari  tomonidan  barcha 

foydalanuvchi tizimlari ham nazorat etila olmaydi; 

-  tarmoq  orqali  olingan  dasturiy  ta’minot  ishonchli  bo‘lmaydi,  chunki  u 

xatolarga yoki zararkunda dasturiy ta’minotga ega bo‘lishi mumkin. Bu holat esa 

himoyani zaiflashtiradi; 

-  axborot  tizimlarining  konfiguratsiyasi  dasturiy  va  texnik  ta’minot, 

ma’muriy  ma’lumotlar  (iste’molchilar  ro‘yxati,  ularning  xuquq  va  imtiyozlari, 

ishlatilayotgan  dasturlar,  xizmatlar  va  texnik  qurilmalar  ro‘yxatlari  va  hokazo) 

doimo o‘zgarishda bo‘ladi. 

Mana  shu  xizmatlarning  har  biri  uchun  axborot  xavfsizligining  asosiy 

komponentlari  bo‘lmish  to‘liqlik,  konfidentsiallik,  murojaat  etish  imkoniyati  o‘z 

talqiniga ega.  

Endi har bir xizmat haqida qisqacha tushuncha kiritib o‘taylik. Boshqaruv – 

axborot tizimi uchun infrastruktura xizmati sifatida ham qaralishi mumkin bo‘lgan 

xizmatdir.  Agar  boshqacharoq  ta’rif  beradigan  bo‘lsak,  boshqaruv  –  bu  axborot 

va xavfsizlik servislarining jamlovchi qobig‘i bo‘lib, shu servislar va  axborotdan 

yuqori darajada foydalanish imkoniyati, barcha xizmatlarning tizim administratori 

nazorati  ostida  samarali  ishlashini  ta’minlaydi.  Qisqa  qilib  aytganda,  uning 

vazifasi  tizim  komponentlari  va  xavfsizlik  vositalarining  yaxshi  ishlashini 

ta’minlashdir.  Komponentlar  monitoringi,  nazorat  va  komponentlar  ishini  bir-

biriga bog‘lab ham moslab turadi. Konfiguratsiya, raddiya, unumdorlik, xavfsizlik 

va  hisobot  axborotlarini  boshqaradi.  Boshqaruv  tizimlari  administratorlarga  ishni 

rejalash,  tashkil  etish,  nazoratlash  va  statistika  qilish,  talablar  o‘zgarishiga 

hozirjavoblik,  axborot  tizimlarining  navbatdagi  qadamlarini  oldindan ko‘ra  olish, 

uni himoyalash ishlarini bajarishi lozim.  Ya’ni, ko‘p funktsiyali,  moslashuvchan, 

xavfsiz va samarali bo‘lishi lozim.