Kafedrasi axborot tizimlarini loyihalash fanidan o‘quv-uslubiy majmua

3. IDEF standartlari. Tijorat jarayonlarini tuzilmaviy modellashtirish.
G4.1. Tarixiylik qonuni – tizimning ma’lum vaqt davomida rivojlanishi va o‘sishini o‘zida akslantiradi. Istalgan tizim uchun qayta ishlash, tatbiq etish, ekspluatatsiya qilish va ekspluatatsiyadan chiqarish bosqichlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Keyingi yillarda tizimning tarixiylik qonunini hisobga olish lozimligi ma­sa­lasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan, sistemotexnikada murakkab texnik komplekslarini loyihalash chog‘ida ularni yaratish, qayta ishlash va rivojlantirish masalasi bilan birga vaqti kelib uni yo‘qotish masalasi ham birga ko‘riladi. Bunga o‘zida yadro moslamalarini saqlovchi aviatsion texnikalarni misol keltirish mum­kin.
Tizimning tarixiylik qonuni zamirida uning komponentlari orasidagi ichki ziddiyatlar yotadi. Har bir tizimning o‘ziga xos shakllanish, rivojlanish, tanazzulga ushrash va hattoki o‘lish davri bor, xususan buni biologik tizimlarda yaqqol kuzatish mumkin. Aynan texnik yoki tashkiliy tizimlar uchun ularning rivojlanish davrini aniqlash anchagina qiyin masala hisoblanadi.
G4.2. O‘z-o‘zini tashkillashtirish qonuni. Tizim tashqi yoki ichki muhit ta’siriga tez moslashuvchi va o‘z strukturasini oson o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan faol elementlar hisobiga o‘z-o‘zini qayta tashkillashtirishi mumkin. O‘zini o‘zi qayta tashkillashtirgan tizimlarda elementlar bilan parallel ravishda yangi xususiyat shakllanadi.
G5.1. Ko‘p tizimlilik (полисистемность) qonuni. Shunday elementlar mav­jud­ki, ular bir vaqtda bir nechta tizimlar uchun umumiy bo‘ladi. Tizimlar esa bu elementlarning “o‘ziniki” ekanligidan foydalanib, yuqori samaradorlik sari intiladi.
G5.1. “80/20” qonuni. Bu qonun italiyalik iqtisodchi olim Pareto (Vilfredo Federico Damaso Pareto) ga tegishli bo‘lib, u keyinchalik “Pareto pinsipi” yoki “80/20 prinsipi” nomini oldi. Pareto o‘zining statistik ma’lumotlari asosida yig‘ilgan tajribasiga tayanib, quyidagi fikrlarni ilgari surdi:
jami ishchilar sonining 20 foizi tirishib ishlashi natijasida 80% natija beradi, qolgan 80% ishchilarning natijasi 20% ga teng bo‘ladi;
qishloq xo‘jaligida po‘stloqlar umumiy sonining 20% dan 80% no‘xat olish mumkin;
Internetda ishlovchi 80% foydalanuvchilar faqat 20% gina saytni ko‘ra olishlari mumkin;
dunyo olimlarining 20% li faol qismi jahonga 80% ilmiy mahsulot bera oladi, qolgan 80 foizi esa 20% ilmiy mahsulot berishi mumkin;
dunyo bo‘yicha 20% katta korxonalar 80% mahsulot yaratishadi, qolgan 80% o‘rta va kichik korxonalar 20% mahsulot berishi mumkin va hk.