K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

 

riskning istiqbolini belgilash;
 

tahdid soluvchi xatarlar haqida rahbarlarga ma’lumot berish va bu bilan 
bog‘liq ko‘rsatmalarni ishlab chiqish;
 

riskning oldini olish va nazorat qilish dasturi doirasida maxsus tashkiliy-
texnik tadbirlar.
 
Ko‘p risklarning oldini olish va nazorat qilish mumkin. Lekin shunday 
risklar mavjudki, ularning oldini olish yoki kamaytirish mumkin emas, ya’ni 
ular loyiha ishtirokchilari ta’siridan tashqarida bo‘ladi. Shunday risklar ko‘p 
xarajat talab qilganligi sababli, ularni moliyalash usuli qo‘llaniladi. Bunda 
loyiha ishtirokchilarini o‘z-o‘zini sug‘urtalash, tajribali sug‘urtachi yordamida 
sug‘urtalanishga mablag‘ ajratishi tushuniladi. Sug‘urta shartnomalarida 
riskning ko‘pgina turlari bo‘yicha sug‘urtachining zaruriy chora-tadbirlarning 
amalga oshirishi ko‘rib o‘tilgan moddalar mavjud bo‘ladi. Riskni boshqarishda 
loyiha ishtirokchilaridan tashqari, sug‘urta tashkilotlari ham bevosita ishtirok 
etadi. 
Ular riskni baholashda o‘z usullari va yo‘llarini amalga oshiradilar, bu 
amalga oshirish reja-dasturlarini nazorat qilib boradilar. 
Natijalarni baholash
- ma’lum bir loyiha doirasidagi risk menejmenti 
bo‘yicha faoliyatlarining yig‘indisi. U keng ma’lumotlar to‘plami asosida 
o‘tkaziladi va risk tahliliga tuzatishlar kiritish, risk menejmentining alohida 
choralarini qo‘llash samaradorligini baholash, riskni boshqarishda barcha 
qilingan xarajatlarni baholash maqsadida o‘tkaziladi. Natijalarni baholash orqali 

---

145
olingan ko‘rsatma va xulosalar keyingi loyihalarni amalga oshirishda 
qo‘llaniladi. 
Investitsiya loyihasi riskini baholash usullari orasida eng ko‘p 
qo‘llaniladiganlari quyidagilar: 
1) loyihaning sezgirlik tahlili; 
2) “zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash; 
3) barqarorlikni tekshirish. 
Sezgirlik tahlili 
loyihaning o‘xshash parametrlaridan biri o‘zgarganda, 
loyiha samaradorligi qay darajada o‘zgarishiga miqdoriy baho berishda 
qo‘llaniladi. Sezgirlik tahlilini investitsiya loyihalari natijalariga sezilarli 
darajada ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va ularni taqqoslash tahlili uchun 
o‘tkazish tavsiya etiladi. Bu omillar bilan bog‘liq vazifalarni yechishda quyidagi 
ketma-ketlikka amal qilinadi. Avvalo, sof joriy qiymatni hisoblashga yordam 
beradigan omillar aniqlanadi. Keyin ma’lum oraliqlarda omillardan biri 
o‘zgartirilib, sof joriy qiymat hisoblab chiqiladi, ushbu yo‘l har bir omil uchun 
takrorlanadi. Bundan so‘ng hamma hisoblar jadvalga joylashtiriladi, har bir omil 
o‘zgarishiga nisbatan loyihaning sezgirlik darajasi solishtiriladi va loyihaning 
muvaffaqiyatiga eng ko‘p darajada ta’sir etuvchilari aniqlanadi. Sezgirlik tahlili 
yordamida, hisoblar uchun zarur bo‘lgan turli xil o‘zgaruvchilar berilganda, 
naqd foyda yoki investitsiya rentabelligining eng zaruriy o‘zgarishlarini aniqlash 
mumkin. Turli xil o‘zgaruvchilarga ishlab chiqarish xarajatlari, sotish hajmi, 
investitsiya davri davomiyligi, kredit foizi, xomashyo va yoqilg‘i qiymati, 
soliqlar miqdori va boshqalar misol bo‘ladi. 
“Zararsizlik nuqtasi”ni
aniqlash usuli yordamida mahsulot sotishdan 
kelgan tushum uni ishlab chiqarish xarajatlariga teng bo‘lgan holdagi sotish 
hajmi aniqlanadi. Agar sotish hajmi bu nuqtadan past bo‘lsa, korxona zararlarni 
qoplashi mumkin, agar pul kirimi xarajatlarga teng bo‘lsa, korxona ishini 
zararsiz olib borayotgan bo‘ladi. “Zararsizlik” tahlili loyiha quvvati yoki ishlab 
chiqarish hajmi miqdorini topish maqsadida qo‘llaniladi. Agar ishlab chiqarish 
hajmi past bo‘lsa, korxona zararga ishlayotgan bo‘ladi. Bu tahlil loyihani 
baholashda turli narx va qiymatni hisobga olishga bir qator zararsizlik 
nuqtalarini hisoblashga imkon beradi. 
Barqarorlikni tekshirish usuli
 
yordamida investitsiya ishtirokchilari uchun 
eng xatarli variantlarda investitsiya loyihasini rivojlantirish rejasini ishlab 
chiqishni oldindan ko‘rib chiqish mumkin. Har bir rejada har bir ishtirokchining 
rejalashtirilayotgan daromadi, yo‘qotishlari, samaradorligi e’tiborga olinadi. 
Agar barcha ko‘rib o‘tilgan holatlarda ishtirokchilar qiziqishlari kuzatilsa, 
kutilayotgan ko‘ngilsiz munosabatlar mavjud zahira va rezervlar hisobiga 

---

146
cheklatilsa yoki sug‘urta to‘lovlari bilan qoplansa, loyiha barqaror va samarali 
deb hisoblanadi. 
Loyihaning barqarorlik darajasi uni amalga oshirish sharoitlarining 
ehtimolli o‘zgarishlarga nisbatan ishlab chiqarish, narx va mahsulotning eng 
yuqori darajadagi qiymati orqali ifodalanishi mumkin. 
Riskni pasaytirish -
ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira 
mablag‘larini tashkil etish yo‘li bilan yo‘qotishlar hajmini qisqartirish 
hisoblanadi. Ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag‘larini 
tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash 
hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatining boshlang‘ich baholashni hisobga 
olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi. 
Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi 
tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi: 

ortiqcha tavakkal qilish kerak emas;