K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

Investitsiya jarayoni va uning ishtirokchilari

Investitsiya jarayoni – bo‘sh sarmoyaga ega bo‘lganlar bilan sarmoya talab qilayotganlarning uchrashish jarayoni. Ikkala tomon, odatda, moliyaviy institutlarda yoki moliyaviy bozorda uchrashadilar. Ayrim vaqtda, xususan, mulkiy qiymatlar (masalan, ko‘chmas mulk) bilan bitim imzolanganda sotuvchi va xaridorlar bevosita muomalaga kirishadilar.
O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonunida (8–modda) investitsiya faoliyati obyektlariga quyidagicha ta’rif berilgan: “Qonun hujjatlarida taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati va boshqa turdagi faoliyat obyektlari investitsiya faoliyati obyektlaridir”.
Investitsiyaning obyekti deyilganda, mablag‘larni, ya’ni qonun doirasidagi barcha boyliklarni safarbar etayotgan obyektlar tushuniladi. Ular yangi
korxonalar yoki amalda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar, qimmatli qog‘ozlar, bank depozitlari, intellektual mulk va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Investitsiya faoliyatini amalga oshiruvchilar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanadi:

1. 
   joriy faoliyatning yo‘nalishlari bo‘yicha institutsional va individual investorlar. Institutsional investorlar rolida sanoat, savdo, transport, aloqa va boshqa sohalardagi aksiyadorlik jamiyatlar namoyon bo‘lsa, individual investorlar rolida fuqarolar namoyon bo‘ladi;
   
2. 
   investitsiyalash maqsadlari bo‘yicha strategik va bevosita investorlar. Ular o‘z oldiga kompaniyalarni boshqarish huquqini olishni maqsad qilib qo‘yadilar. Buni ular boshqa kompaniyalar aksiyalarining nazorat paketini sotib olish yoki ularning ustav kapitalining katta qismini egallash orqali amalga oshiradilar. Ular yana kompaniyalarning qo‘shilib yoki bankrot bo‘lib ketishlarini amalga oshiradilar. Portfel investorlar dividend va foiz shaklida daromad olish maqsadida o‘z kapitalini turli moliyaviy vositalarga joylashtiradilar;
   
3. 
   rezidentlikka tegishliligi bo‘yicha milliy va xorijiy investorlar ajratiladi.
   

Investitsiya faoliyatini tashkil etishda uning obyekt va subyektlari ishtirok etadi.
Qonun va qonuniyatlarda ta’qiqlangan ekologik hamda boshqa me’yorlarga, sanitariya-gigiyena talablariga javob bermaydigan, yaratilishi va ishlatilishi mumkin bo‘lmagan vositalar uchun invetitsiyalarni yo‘naltirish man etiladi va bu ishlar investitsiyalarni sarflash obyekti bo‘la olmaydi. Fuqarolar, huquqiy shaxslar va davlatni qonuniy manfatlariga putur yetkazadigan ishlar uchun ham investitsiyalar sarflash man etiladi.
Investitsiyalarni jalb etish va sarflash sohalariga asoslanib investitsiya faoliyati obyektlarining turkumini tuzish mumkin.
Investitsiya faoliyati obyektlari turkumi investitsiyalarni sarflanish sohalariga binoan quyidagi 1.3.1-chizmada ko‘rsatilgan.
Investitsiya subyektlari – investitsiya faoliyatida ishtirok etuvchi mulkiy va intellektual boyliklarga ega bo‘lgan jismoniy, huquqiy shaxslar va davlatdir.
Investitsiya subyekti bo‘lib, investitsiya faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi. Ular: xorijiy davlatlar, xalqaro moliya institutlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat boshqaruv organlari, turli mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlar, mulk egasi bo‘lgan fuqarolar, shu jumladan, chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar bo‘lishi mumkin.
Kapital qo‘yilmalar shaklida investitsiya faoliyatini amalga oshirish subyektlari quyidagilardir: investorlar, buyurtmachilar, pudratchilar, kapital qo‘yilma obyektlaridan foydalanuvchilar va b.
Investorlar o‘z mablag‘i yoki jalb qilingan mablag‘ yordamida kapital qo‘yilmalarni amalga oshiradi. Yuridik va jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmasi, davlat organlari va chet ellik yuridik hamada jismoniy shaxslar investor bo‘lishlari mumkin.