K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

7. Faglar bilan bakteriyalarning o„zaro ta‟siri 
Fag va unga sezgir bakteriyalar bir-biriga duch kelganda ketma-ket 
bo‗lib o‗tadigan bir necha stadiyalar boshlanib,shularnig natijasida 
bakteriyalar yemirilib ketadi yoki lizisga uchraydi. Fag adsorbsiyasi: fag 
korpuskulalarining fag hujayra devorida joylashgan maxsus retsep-
torlariga birikib olishdan iborat.Fag o‗simtasi o‗z iplari bilan 
hujayraning maxsus retseptoriga birikib olganidan keyin silindirini qattiq 
nayi bakteriyaning hujayra devorini teshadi. Hujayraning sitoplazmatik 
membranasida fag o‗simtasidagi lizotsimnaza ferment ta‘siri bilan teshik 
hosil bo‗ladi.Fag boshchasidagi DNK mana shu teshik orqali o‗simta 
kanalidan bakteriya sitoplazmasiga qo‗yiladi.Fagning bo‗sh pardasi soya 
ko‗rinishida hujayraning tashqarisida qoladi. 
Bakteriya hujayrasiga adsorbsiyalanishi mumkin bo‗lgan fag 
zarralarining soni o‗sha hujayradagi adsorbsiyalovchi yuza maydoniga 
va fagning katta-kichikligiga bog‗liq. Latent davri:fag DNK si bakteriya 
sitoplazmasiga o‗tganidan keyin boshlanadi.Bu davrning qancha davom 
etishi odatda fag –xo‗jayin sistemasiga bog‗liq. Yangi fag hosil bo‗lish 
davri:juda murakkab jarayon bo‗lib,bu davrda fag DNK si aqlga to‗g‗ri 
kelmaydigan tezlik bilan bakteriya hujayrasida hokimiyatni qo‗lga oladi 
va uning sintezlovchi mexanizmlarni to‗xtatib qo‗yadi.Fag DNK si 
bakteriyalarni hayot-faoliyatini genitek yo‗l bilan boshqarishni o‗z 
qo‗liga oladi,bakteriyalar o‗z ribosomalarida fag oqsillarini va fag 
pardasini sintezlay boshlaydi.Latent davrining oxiriga kelib fag DNKsi 
va oqsil pardalari bakteriya sitoplazmasida birikadi va yetuk fag 
zarralarini hosil qiladi. 
Hujayraning lizisi:fag bakteriya yuzasiga yopishib olganidan keyin 
taxminan 30 minut o‗tgandan keyin boshlanadi.Lizis lizotsimga o‗xshab 

---

142 
ketadigan alohida litik ferment hosil bo‗lishi tufayli boshlanadi yoki 
shunga bog‗liq bo‗ladi,deb taxmin qilinadi.Hosil bo‗lgan fag korpus-
kulalari erkin bo‗lib qoladi va bakteriya boshqa hujayralarida ularning 
yangi rivojlanish sikli boshlanadi. 
Lizogeniya.
Bakteriya hujayralarini lizisga ajratadigan faglar viru-
lent faglar deb ataladi.Bulardan boshqa mo‗ta‘dil faglar bor,bular 
bakteriyalarga kirganidan keyin ularni yemiradi. Mo‗tadil hujayraga 
o‗tib olganidan keyin uning xromosomasiga qo‗shilib ketadi va shu 
xromosoma bilan ko‗payaveradi. Mana shunday bakteriya kulturalari 
lizogen kulturalar deb,xromosomaga qo‗shilgan mo‗tatil fag esa profag 
deb ataladi. Lizogen bakteriyalar fagni cheksiz uzoq vaqt nasldan-naslga 
o‗tkazib turish xususiyatini saqlab qoladi. Profag bakteriya hujayrasi 
xromosomasidan sitoplazmaga chiqqanda u bakteriya xromosomasining 
o‗ziga yaqin yotgan qanday bo‗lmasin biror xil genlarini birga olib 
chiqishi mumkin. Bakteriya kulturasiga mo‗tadil fag yuqishi bilan 
aloqador bo‗lgan hamma hodisalar lizogeniyalar deb ataladi.