radius-vektorning ko‘chishi bilan belgilanadi. t vaqt momentida moddiy nuqta = radius - vektorli M holatda bo’ladi, t vaqt o‘tgandan so‘ng moddiy nuqta radius-vektorli M1 nuqtaga ko‘chadi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, moddiy nuqta AB egri chiziq bo‘ylab harakatlanganda, radius-vektor kattaligi va yo‘nalishi o‘zgaradi.
O‘rtacha tezlikning t vaqtni nolga intilishida olgan chegaraviy qiymati radius – vektor dan vaqt bo‘yicha olingan hosilaga teng bo‘ladi:
Bu yerda moddiy nuqtaning egri chiziqli harakatidagi oniy tezligidir. Oniy tezlik yo‘nalishi harakatlanayotgan moddiy nuqta trayektoriyasiga urinma yo‘nalishda bo‘ladi. Oniy tezlik belgilangan t vaqtga tegishli M nuqtada egri chiziqqa urinma bo‘ladi. Tezlanish esa, tezlik vektoridan vaqt bo‘yicha olingan hosilaga teng
Bu erda R — radius — qutbdan moddiy nuqtagacha bo‘lgan masofadir, — qutb burchagi (burilish burchagi ).
d - elementar burilishlar,
- psevdovektorlar
Burilish burchagi
Burchakli ko‘chish
- aylanayotgan nuqtaning bosib o‘tgan Syoy uzunligini, R radiusga nisbati bilan o‘lchanadigan, yoy bilan radius orasidagi burchakka teng fizikaviy kattalikdir.
- moduli burilish burchagiga teng bo‘lgan,
yo‘nalishi o‘ng parmaning ilgarilanma harakati
yo‘nalishiga mos tushadigan vektor kattalikdir.
Burchakli tezlik
- burchakdan vaqt bo‘yicha olingan birinchi xosilaga teng vektor kattalikdir
Burchakli tezlanish
- burchakli tezlikdan vaqt bo‘yicha olingan birinchi xosilaga teng vektor kattalikdir
vektor aylanish o‘qi bo‘ylab burchak tezlik vektori o‘sishi tomon yo‘nqalgan:
vektor aylanish o‘qi bo‘ylab burchak tezlik vektori o‘sishi tomon yo‘nqalgan:
tezlanuvchan aylanishda vektor vektoryo‘nalishiga mos tushadi;
Nuqtaning aylana bo‘ylab chiziqli tezligi burchak tezlik va traektoriya radiusi bilan quyidagi o‘zaro nisbat orqali bog‘langan
Aylana bo‘lab harakatdagi chiziqli tezlik tezlik ifodasini vektor ko‘rinishda quyidagi vektor ko‘paytma ko‘rinishda ifodalash mumkin:
Chiziqli tezlik moduli
Tekis aylanma harakat
Agar burchak tezlik o‘zgarmas bo‘lsa, aylana bo‘ylab harakat tekis aylanma harakat deb ataladi. Bir marta to‘liq aylanishga ketgan vaqt Т aylanish davri deb hisoblanadi
demak
Tekis aylanma harakatda chiziqli
tezlik va tezlanish bir-biriga
perpendikulyar bo‘ladi.
Tekis bo‘lmagan aylanma harakat
- tangensial tashkil etuvchisi – traektoriyaning urinmasiga yo‘nalgan bo‘lib tezlik yo‘nalishiga mos keladi va tezlikni miqdor jihatidan o‘zgarishi hisobiga paydo bo‘ladi.
- normal tashkil etuvchisi – traektoriya egriligi markaziga yo‘nalgan bolib markazga intilma tezlanish hisoblanadi va tezlikning yo‘nalishi o‘zgarishi hisobiga paydo bo‘ladi.
Dastur fizikaviy jarayonlarni jonli ko'rinishda tasvirlash imkoniyatini berib, unda tezlanish, ko'chish, kuch va tezlik vektorlarining yo'nalishlarini, tezlikning, tezlanishning, kuchning va boshqa kattaliklarning vaqt bo'yicha o'zgarish grafigini tasvirlash mumkin.
