K o m m u t a t s I ya t I z I m L a r I

, 
(


;

) rejimida -



2
*
*
C
V
 
ifodalardan aniqlanadi. 
Xotirani tashkil qilish. Bu bosqichda sanoat ishlab chiqarayotgan 
standart yarim o‘tkazgichli XQ lar asosida berilgan hajmdagi OXQ VKB 
larni qurish vazifasi hal qilinadi.Kommutatsiyaning raqamli tizimlarida 
turli xil sig‘imlardagi integrallashning o‘rta darajali elementlaridagi XQ 
dan boshlab bir va ko‘p kristalli – KIS XQ larigacha bo‘lgan ularning 
erkin tanlash bilan yarim o‘tkazgichli XQ lar qo‘llaniladi.
Tizimlarda ham statik va ham dinamik operativ XQ lardan 
foydalaniladi. Statik OXQ larda xotira elementlari sifatida yozish/o‘qish 
va kristallni tanlash (KT) signallari bilan boshqariladigan, ba’zi bir 
muntazam birlashuvchi turli xil turdagi trigger sxemalaridan foydalaniladi. 
Axborotlarni o‘qish va yozish adres shinalari bo‘yicha XQ ga kelib 
tushuvchi adres bo‘yicha sodir bo‘ladi. Adreslarni kerakli ko‘rinishga 

---

133 
aylantirish deshifratorda bajariladi. Hozirgi zamon dinamik OXQ larda 
xotira elementi sifatida MOP – tranzistor berkitish kanali sig‘imidan 
foydalaniladi, u axborotlarni yozishda zaryadlanadi. Ammo zaryadlarni 
saqlash vaqti katta emas, shuning uchun uni davriy ravishda qo‘shimcha 
zaryadlab turish, ya’ni yozilgan axborotlarni regeneratsiyalash talab 
qilinadi. Bu jarayon tashqi trakt impulslari ta’siri ostida bajariladi, buning 
ustiga regeneratsiya sxemasi ham kiritilgan va ham xotira matritsasi bilan 
bitta kristallga birgalikda joylashtirilgan bo‘lishi mumkin. Trakt impulslari 
yo‘qolganda XQ dagi axborotlar buziladi. Ma’lumki statik XQ da xotira 
elementlarini amalga oshirish dinamik OXQ ga qaraganda tranzistorlar 
miqdori bo‘yicha ikki marta qimmatga tushadi, ular buning ustiga 
yuqoriroq tez harakatchan- likka va kam iste’mol quvvatiga ega (hammasi 
bo‘lib bir necha mk Vt/bit). Ammo dinamik OXQ larda regeneratsiya 
sxemalarini amalga oshirish zaruriyati odatda ulardan faqat katta 
sig‘imdagi XQ lar uchun foydalanish samaradorligini qisqatiradi. Shuning 
uchun kichik va o‘rtacha sig‘imli XQ lar uchun odatda statik XQ lardan 
foydalanadi. Ammo ikkala turdagi XQ lar ham umumiy muhim 
kamchilikka – tok manbasidan uzilganda axborotlarni buzilishiga olib 
keladi.
5.12- rasmda statik (a) va dinamik (b) turdagi OXQ larning 
yiriklashtirilgan sxemalari, hamda IS xotirasining (v) signallari va 
shinalari taqsimlanishini ko‘rsatish bilan standart ko‘rinishi berilgan.
5.12 – rasm. OXQ turlari 
Har bir XQ xotira yacheykasi adresi kelib tushadigan adres shinalari 
(ASH), xotiraga yozish uchun ma’lumotlar kelib tushadigan kiruvchi 
ma’lumot shinalari (MSH), xotiradan axborotlarni chiqarib beruvchi 
chiquvchi davrlar va boshqaruv signallari, XQ ning ish tartibini 
belgilovchi yozish/o‘qish (YO/O‘) signalidan iborat umumiy chiquvchi 
МSh 
КТ 
Yo/O' 
МSh 
АSh 
Statik 
xotira
qurulma 
МSh 
“SINX”
Dinamik
xotira 
qurulma 
МSh 
МSh 
BSh 
АSh 
Y 
A
1 
. 
A
m 
D
1
.D
n 
C
1
. 
. 
. 
. 
. 
. 
. 
C
k 
. 
. 
. 
. 
. 
. 
КТ 
Yo/O' 
Yo/O' 
MX
а) 
b) 
v) 

---

134 
shina bilan bog‘langan va kerak bo‘lgan holda XQ ning ushbu subblokini 
umumiy shinadan o‘chirishga mo‘ljallangan, bir necha XQ bloklarini 
tashkil qilishda foydalaniladigan kristallni tanlash (KT) signalidan iborat.
Dinamik XQ larda bundan tashqari sinxronlashtirishning «SINX» 
boshqaruvchi signali mavjud, undan birinchidan axborotlarni o‘qishdan 
avval chiquvchi sig‘imlarni zaryadlash, ikkinchidan KT signalini 
sinxronlashtirish uchun foydalaniladi. 
Traktlar soni o‘zgarmas bo‘lganida VKB da kommutatsiyalanadigan 
kanallar sonini orttirish uchun ikkita usul qo‘llaniladi: 
1.
Har bir kanalli oraliqning uzunligini kamaytirish hisobiga uzatish 
tezligini oshirish; 
2.
Har bir kanalning kodli guruhida simvollarni ketma - ket uzatishdan 
parallel uzatishga o‘tishni amalga oshirish. 
Birinchi usulni amalga oshirishni ko‘rib chiqamiz. 5.13- rasmda IKM 
- 30 uzatish tizimining vaqt davriga mos keluvchi T=125 mks vaqt oralig‘i 
ko‘rsatilgan. 
Bu oraliq 32 ta kanalli intervalga bo‘lingan. Har bir kanalli interval 
(oraliq) 8 ta simvoldan iborat kodli guruhga ega. Bu holda uzatish tezligi 
υ=2048 Kbit/s ni tashkil etadi. Agar bunday VKB da uzatish tezligi 4 
marta oshirilsa, ya’ni υ=8192 Kbit/s ga etkazilsa, u holda har bir 
simvolning uzunligi 4 marta qisqaradi. Bu oldingi 8 ta simvol o‘rniga, har 
bir kanalda yangi 32 ta simvolni joylashtirish imkonini beradi. 
 
5.13- rasm. Birinchi usulni amalga oshirish 
32 ta belgidan 4 ta sakkiz razryadli kodli guruhlarni shakllantirish 
mumkin. To‘rtta yangi vaqt kanallarining uzunligi IKM li birlamchi 
uzatish tizimining liniyaviy traktidagi bitta kanal uzunligiga (3,9 mks) 
teng. Bunday usulda oldingi 32 ta kanal o‘rniga ulanish traktida 128 ta 
0 31 
Т=125 mks 
1 2 3 4 5 6 7 8
31 
1 2 3 4 5 6 7 8
25 27 29 31
26 28 30 32
1 2 3 4
31 

---

135 
vaqt kanallarini olish mumkin. O‘tkazish qobiliyatini to‘rt karra 
ko‘paytirishdan foydalanib, unda 4 ta liniyaviy traktlarni bevosita 
kommutatsiyalashni to‘rtta trakt bo‘yicha emas, balki bitta bog‘lovchi trakt 
bo‘yicha ta’minlash mumkin bo‘lgan VKB ni qurish mumkin. Bunday 
blokni qurish uchun ikkita axborot xotira qurilmasi AXQ
1
va AXQ
2
(5.14-
rasm) bloklarga bo‘linadi.