K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

O‘quv jihozlari. 
Monoduragay, diduragay chatishtirish natijalarini ifodolovchi jadvallar, 
masalalar shartini ifodalash sxemalari. 
Mashg’ulot rejasi.   
Talabalar o‘qituvchi ko‘magida irsiyatning asosiy qonuniyatlarini o‘zlashtirib 
olganlaridan keyin monoduragay, diduragay va analizlovchi chatishtirishga 
bag‘ishlangan masalalarni mustaqil yechadilar. Masalalar va ularning yechilishi 
albomga yozib olinadi. Mashg’ulot oxirida albomlar tekshirilib, bilimlar baholanadi 
va keyingi mashg‘ulot topshiriqlari tushuntiriladi. 
Masalalar. 
1.Monogeterozigot Aa, digeterozigot AaBв va trigeterozigot AaВвCc organizmlarda 
qancha turdagi gametalar  hosil bo‘lishini aniqlang. 
 
 Har qanday genetik masalani yechishni gametalarni aniqlashdan boshlash 
kerak. Buning uchun avvalo gametalar sofligi qonunini bilish lozim: gametada  har 
bir  оuft allellardan faqat bittasi bo‘yadi. Gametalar turlarining umumiн soni 2n ga 
teng; bu yerda n - allellar juftlarining soni. Monogeterozigot (Aa) organizmda faqat 
ikki turdagi gametalar  hosil bo‘ladi: A va a (2
2
). Digeterozigot organizm (AaBb) da 
to‘rt turdagi gametalar bo‘lishi mumkin: AB, Ab, aB, ab (2
2
=4). 
 Trigeterozigot 
(AaVvSs) 
organizmda esa sakkiz turdagi gametalarning 
yarmisida A  qolgan yarmisida a allellari mavjud, ularni ikkita qatorga yozamiz. 
Keyin B va в allellarini avval ikkita dominant, keyin ikkita resessiv qilib yozamiz, 
keyin shu ustunchalar yoniga C va c allellarni bir dominant, bir recessiv qilib ketma-
ket yozamiz. 
 
 
 
 
 
AВС     aВС 
 
 
 
 
 
AВс       aВс      

---

 
 48
 
 
 
 
 
AвС       aвС 
 
 
 
 
 
Aвс        aвс 
 
Trigeterozigotali  organizmlarda gametalar hosil bo‘lishini aniqlashning 
ikkinchi usuli ham mavjud: 
 
 
 
 
 
    AaВвСс 
 
 
 
 
A 
                                     a 
 
 
 
 
В 
         в 
 
         В 
       в 
 
 
 
   
                          С      с        С        с                    С         с     С        с 
2.Yuqoridagi usullardan foydalanib quyidagi hollarda qancha va qanday gametalar  
hosil bo‘lishini aniqlang: 
a)  birinchi belgiga nisbatan geterozigotali bo‘lgan shabko‘r va qorasoch ayolda 
(ikkala belgi  ham dominant); 
b)  ikkinchi belgiga nisbatan geterozigotali bo‘lgan normal eshitadigan va 
polidaktiliyali erkak kishida (normal eshitish va polidaktiliya dominant belgilar 
hisoblanadi); 
v)hamma belgilarga nisbatan geterozigotali bo‘lgan shabko‘r, qorasoch, 
polidaktiliyali bolada 
 
Monogibrid duragaylashga doir masalalar. 
1.Odamlarda sochning jingalak bo‘lishi silliq, bo‘lishidan dominantlik qiladi. 
Gomozigotali jingalak sochli yigit silliq sochli ayolga uylansa, ularning 
farzandlarining sochi qanday bo‘lishi mumkin? Geterozigotali jingalak sochli yigit 
silliq sochli ayolga ujylanganda bu nikohdan silliq sochli bolalar tug’ilishi 
mumkinmi? 
2.Odamlarda polidaktiliya (6 barmoqlilik) dominant  holatda nasldan naslga o’tadi. 
Geterozigotali 6 barmoqli erkak barmoqlari normal (5ta) bo‘lgan ayolga uylanganda 
ularda ikkita farzand tug‘ilgan, bittasining barmoqlari 6ta, ikkinchisiniki 5ta. 
3.Vil'son kasalligida mis elementining almashinishi buziladi. Bu belgi resessiv bo‘lib, 
autosoma  xromosomasiga bog‘liq, Ota-onalarning bittasi shu belgiga nisbatan kasal, 
ikkinchisi esa sog‘lom (uning ota-onasi ham sog’lom) bo‘lsa oilada kasal bolalar 
tug‘ilishi mumkinmi? 
 
 
 
 
Digibrid chatishtirishga doir masalalar. 
1.Qo‘ng‘ir ko‘zli (dominant), chapaqay (resessiv) yigit ko‘k ko‘zli o‘naqay qizga 
uylanganda ulardan ko‘k ko‘zli chapaqay bola tug‘ilgan. Bolaning va ota-onalarning 
genotipini aniqlang. 
2.Shabko‘r (dominant belgi), chapaqay (resessiv belgi) erkak har ikkala belgisi 
bo'yicha soglom ayolga uylangan. Oilada ikki bola tug‘ilgan, ularning bittasi ikkala 

---

 
 49
belgi bo‘yicha sog‘lom, ikkinchisi shabko‘r va chapaqay. Ota-onalarning va 
bolalarning genotipini aniqlang. 
3.Odamlarda polidaktiliya (6 barmoqlik) va o‘naqaylik dominant belgilardir. Otasi 6 
barmoqli, onasi  har ikkala belgiga nisbatan sog‘lom oiladan chapaqay va barmoqlari 
soni normal bola tug‘uldi. Bu oilada yana qanday fenotipli bolalar tug‘ulishi mumkin.