K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

39-rasm. Umurtqalilar oldingi oyoqlari skeletining gomologiyasi. a-salamandra; 
 b-toshbaqa; c-timsoh; d-qush; e-ko‘rshapalak; f-kit; g-ko‘rsichqon; h-odam. 
 
a                   b                         c                            d 
e                          f                                   h 
g 

---

 
 220
  
Bosh skeleti. Miya va yuz qismlaridan tuzilgan. Miya qismi bosh miyani 
himoyalovchi, visseral, ya'ni yuz qismi esa hazm qilish sistemasining old sohasi 
a'zolari uchun tayanch vazifasini o‘taydi. Evolyutsiya mobaynida visseral skelet 
juda sezilarli o‘zgarishlarga uchraydi. Hamma umurtqalilarning embrional davrida 
(tuban umurtqalilarda umri davomida) hazm sistemasi old sohasini visseral skelet 
yoylar shaklida o‘rab turadi. Baliqlardagi visseral skelet yoylar ozuqani ushlab 
turuvchi jag’ yoyi, miya qismi bilan birlashtiruvchi tilosti yoyi va oyquloq 
yaproqlari birikuvchi oyquloq joylaridan tuzilgan. 
 
Quruqlikda yashovchilarda visseral skelet birmuncha kichrayadi. Yuqori jag’ 
yoyi  miya qutisi bilan birikib o‘sadi, tilosti yoyidan o‘rta quloq suyaklari 
shakllanadi. Oyquloq yoylari esa hiqildoqning qalqonsimon, cho‘michsimon, 
uzuksimon va boshqa tog’aylarini hosil qiladi. 
 Harakat-tayanch 
sistemasiga skeletdan tashqari mushaklar ham kiradi. 
Umurtqalilarning mushaklari tuzilishi va uning faoliyatiga qarab ko‘ndalang targ’il 
va sillik mushaklarga bo'linadi. 
 
Ko'ndalang targ’il mushak (somatik) organizm ixtiyoriga bo'ysunadi. U 
hujayraviy tuzilishiga ega emas. Bu mushak simplast tuzilishiga ega bo‘lib,   – 
ko‘plab yadrolar va xususiy organella - miofibrillalar tutadi. Miofibrillalar aktin va 
miozin oqsilidan iborat bo‘lib, ma‘lum bir tartibda joylashadilar. Natijada bu 
mushakda ko‘ndalang chiziqlar hosil bo‘ladi. 
 
Silliq mushak hujayraviy tuzilishga ega. Uning hujayrasi miottsit deb atalib, 
bitta yadro va tartibsiz joylashgan miofibrillalar tutadi. Silliq mushak ichki a'zolarda  
joylashib, uning faoliyati organizm ixtiyoriga bo‘ysunmaydi. 
 
To‘garak og‘izlilar, baliqlar, dumli amfibiyalarda somatik mushak segmentli 
tuzilishga ega bo‘ladi va bir qancha miotomlarni hosil qiladi. Quruqlikda yashovchi 
umurtqalilarda somatik mushaklar tana, oyoq-qo‘l, bosh mushaklari guruhini hosil 
qiladi. Bu guruh mushaklar ichida olib ketuvchi, olib keluvchi, qisqaruvchi, 
yoziluvchi, qarama-qarshi qo‘yuvchi mushaklarni uchratamiz.