K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Funksiyalarning miqdoriy o‘zgarishlariga misol qilib mitoxondriyalar va 
xloroplastlar soni ortishi natijasida aerob oksidlanish, fotosintez jarayonlari 
kuchayishini keltirish mumkin. 

---

 
 212
 
A'zolar evolyutsion o‘zgarishlarini quyidagi uslublari mavjud. 
1.Asosiy funksiyaning kuchayishi. Misol: ikki kamerali yurakning uch va turt 
kameraliga aylanishi uning asosiy funksiyasini kuchaytiradi. 
2.Asosiy funksiyaning susayishi. -Misol: odamlarda chuvalchangsimon o‘simtada 
hazm funksiyasi susayishi. 
3.A'zolar polimerizatsiyasi. Bir xil tuzilishga va funksiyaga ega a'zolarning ko‘p 
uchrashi. (parazit chuvalchanglarda jinsiy sistema a'zolarining ko‘p bo‘g‘imlarda 
takrorlanishi). 
4.A'zolar oligomerizatsiyasi, funksiyalar konsentratsiyalanishi. 
 
Bir xil funksiyalari bajaruvchi a'zolar, organoidlar, tuzilmalar soni kamayib 
asosiy funksiya jadallashishi (tuban  umurtqalilarda qon hosil qilishda ko‘p a'zolar 
ishtirok etadi, sutemizuvchilarda esa bu funksiyani asosan suyak ko‘migi bajaradi). 
5.Funksiyalar sonining kamayishi. Masalan, odam ajdodlarida qo‘l ko‘p 
funksiyalarni bajargan, odamda esa mehnat quroliga aylangan. 
6.Funksiyalarning almashinishi. Masalan, ilonlarda so‘lak bezlari zahar bezlariga 
aylanishi natijasida hazm funksiyasi himoya funksiyasi bilan almashinadi. 
7. A'zolar va funksiyalar almashinishi (substitutsiya). Evolyutsiyada bir a'zo 
yo‘qolib, uning funksiyasini boshqa a'zo bajarishi. Masalan, xordalar  tog‘ayda,  
keyin suyakli umurtqalarga aylanadi, birlamchi buyrak o‘rniga ikkilamchi, keyin 
uchlamchi buyraklar hosil bo‘ladi. 
8.Geterobatmiya – a'zolar evolyutsiyasi har xil jadallikda borishi. Masalan,  harakat, 
hazm a'zolari, ichki sekretsiya bezlari har xil darajada takomillashgan bo‘ladi. 
9.Kompensatttsiya - yaxshi rivojlangan a'zolar sust rivojlangan a'zolar 
funktttsiyalarini kompensattsiyalaydi (o‘rnini to‘ldiradi). Masalan, tishlar 
takomillashuvi orqada qolishi oshqozon funksiyalarini  kuchayishi orqali 
kompensatsiyalanadi. 
10.Korrelyatsiya - rivojlanayotgan a'zolar orasida o‘zaro funkcsuonal va 
strukturaviy bog‘lanishlarning mavjudligi. Bir a'zoning o‘zgarishi boshqa a'zoning 
o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin.   Ontogenetik va filogenetik korrelyatsiyalar 
tafovut etiladi.