K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

12-Mavzu.  Antropogenetika usullari II. 
Sitogenetika, immunogenetika va biokimyoviy usullar 
 
Mavzuning mazmuni 
Xromosomalarni mikroskop yordamida tadqiq qilishga asoslangan.  
 
Sitogenetika usuli: 1..Genetik jinsni aniqlashga; 2.Genom va xromosoma 
sindromlariga tashxis qo‘yishga;  3.Mutagenezni o'rganishga 4.Prenatal' 
(tug‘ulguncha) tashxis qo‘yishga; 5.Xromosomada gen xaritalarini tuzishga imkon 
beradi. 
 
Xromosomalarni o‘rganish uchun tez bo‘linadigan hujayralar (fibroblastlar, 
suyak ko‘migi hujayralari, periferik qon hujayralari homila hujayralari) 
laboratoriyada maxsus oziqlantiruvchi muhitlar yordamida    suniy o'stiriladi. Ozuqa 
muhitiga hujayralarning bo‘linishini tezlashtiruvchi fitogemagglyutinin moddasi 
qo‘shiladi. Keyin kolxitsin moddasi qo‘shilganda hujayralar bo‘linishi mitozning 
metafaza bosqichida to‘xtaydi. Xujayralarga gipotonik eritma ta'sir yetkazilsa ular 
shishadi va bir-biridan uzoqroq masofada erkin joylashadi. Natijada metafaza 
plastinkalari hosil bo‘ladi. Keyingi bosqichda metafaza plastinkalari rasmga 
tushiriladi. So‘ngra xromosomalar katta-kichikligiga, sentromeralar joylashishiga 
qarab rasmdan kesib olinadi va kariogramma (bitta hujayra xromosomalarining 
sistemalashtirilgan to‘plami)   tuziladi. (19-20-rasmlar).  

---

 
 80
Ayrim biologik to‘r uchun xos bo‘lgan xromosomalar to‘plami kariotip 
deyiladi. Kariotipning umumlashtirilgan shematik ifodalanishi - idiogramma deyiladi 
(21-rasm). 
 Xromosomalarni 
bir-biridan 
ajratish uchun morfometriya usuli qo‘llaniladi, 
ular mikrometrlar yordamida o‘lchanadi, kalta yelkaning uzun elkaga nisbati 
(sentromera indeksi) aniqlanadi. Xromosomalarni o‘rganishda 1960 yilda taklif 
qilingan Halqaro Denver tasnifidan foydalaniladi. Bu tasnifning asosida 
hromosomalar o'lchovini va birlamchi belbog‘ning joylanishini aniqlash yotadi. 
 
Bu tasnifga ko'ra odam autosomalari yetti gruppaga bo‘linadi va lotin harflari 
(A, B, S, D, E, F, G)   bilan ifodalanadi. Hamma xromosomalar o‘z tartib nomeriga 
ega. Jinsiy xoromosomalar yirik X va kichik Y xromosomalardan tashkil topgan. 
 
Keyingi vaqtlarda xromosomalar tasnifining yangi principlari ishlab chiqildi. 
Xromosomalarga maxsus usulda Gimza boyog‘i bilan ishlov berilganda yaxshi 
bo‘yalgan va buyalmagan chiziqlar - disklar hosil bo‘lishi aniqlandi. Bu disklarning 
joylashishi har bir xromosomada o‘ziga xos ko‘rinishga egadir. Bu - differensial 
bo'yash usuli, oddiy usulga nisbatan ishonchli natija beradi (22-rasm).