K k o o r r X x o o

Bozor kuchlari 
Bozor kuchlari 
harakatining salohiyat 
natijalari 
Bozor kuchlariga qarama-
qarshi harakatlar uchun 
ATdan salohiyat foydalanish 
Yangi ishtirokchilar 
havfi 
Yangi quvvatlar 
Resuslardan 
foydalanishning o’sishi 
Narxlarni pasayishi
Kirish uchun to’siqlarni 
shakllanishi: 

Masshtabdagi iqtisod 

ATda yangi ishtirokchi 
harajatlari 

Mahsulotni 
individuallashtirish 

Taqsimot kanallariga kirish 
Haridorlarning ta’siri 
Narxni pasayishi 
Yuqori sifat 
Xizmat ko’satishni 
kengaiyshi 
Raqobatni 
rag’batlantirish 
Haridorlarni saralash 
Boshqa mahsulot yetkazib 
beruvchiga o’tishdagi haridor 
harajatlari 
Individuallashtirish 
Kirish uchun to’siqlar 
Mahsulot yetkazib 
beruvchilarni ta’siri 
Narxni o’sishi 
Xizmat ko’rsatish va 
sifatni pasayishi 
Mahsulot yetkazib 
beruvchilarni saralash 
Boshqa mahsulot yetkazib 
beruvchilar bilan 
integratsiyalashuv 
Mahsulot o’rnini 
egallash havfi 
Narxni haddan ziyod 
oshib ketishi 
Aylanmani 
cheklanganligi 
Narx/samaradorlik nisbatini 
yaxshilash 
Sohaning odatdagi 
raqobatchilari 
Raqobat: 

narxlar 

maxsulotlar 

taqsimot va xizmatlar 
Bozorga ochiq yo’l kirish 
Individuallashtirish: 

mahsulotlarni 

xizmatlarni 

firmalarni 
 
Yangi 
шshtirokchilar 
Ta’minotlovchila
r 
Raqobatchilar
Xaridorlar 
Mahsulot o’rnini 
bosuvchi
ishlsb 
chiqaruvchilar 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8.2. – rasm. Korxonaga ta’sir ko’rsatuvchi kuchlar tavsifi 
Jadvalning 1-ustunida aniq bozor segmentida raqobatni shakllantiruvchi 
tayanch kuchlar keltirilgan. Turli sohalarda barcha kuchlar ham bir xilda muhim 
emas. Ba’zi sohalarda mahsulotlarni yetkazib beruvchilar hukumronlik qiladi, 
Yangi ishtirokchilar 
uchun mavjud 
to’siklar 

kengayishdagi 
tejamkorlik 

mahsulotning har 
hilligi 

mahsulot markasi 

o’tish davrdagi 
xarajatlar 

mablag’larga 
muxtojlik 

sotuv yo’llari 

zaruriy 
resurslardan 
foydalanish 

davlat siyosati 

kutiladigan qarshi 
choralar 
Raqobat tavsifi 
 

sohani 
rivojlanishi 

doimiy 
xarajatlar/ 
qo’shilgan narx 

mahsulot turlari 

savdo markasi

raqobatchilarni 
farqi 

boshqa 
bozorlarga o’tish 
xarajatlari 

korporativ 
qatnashchilari 
Ta’minot kuchlari 
tavsifi 

harajatlar ҳar-
hilligi 

etqazib 
beruvchilarni 
almashih 
harajatlari 

etqazib 
beruvchilarni 
jamlash 

etqazib beruvchi 
uchun xajmlarni 
muhimligi 

umumuy sotuv 
xajmda
resurslarga 
bo’lgan xarajatlar 
Xaridor kuchlari 
tavsifi 

iste’mol qilish 
xajmi 

boshqa etqazib 
beruvchiga utish 
iste’molchini 
xarajatlari 

etqazib beruvchi 
bilan
integrasiyalash 

o’rnini bosadigan 
mahsulotlar 

savdo markasi 

sifatga bo’lgan 
ta’sir 

mahsulotning ҳar-
hilligi 

iste’molchini 
daromadi 
Yangi 
шshtirokchilar 
Ta’minotlovchila
r 
Raqobatchilar
Xaridorlar 
Mahsulot o’rnini 
bosuvchi
ishlsb 
chiqaruvchilar 
Almashishni 
xarakteristikalari 
 
 

almashishni 
xavfsilligi 

nisbatli narhlar 

utish xarajatlari 

utishga bo’lgan 
iste’molchini 
adati 

---

boshqalarida esa, yangi ishtirokchilardan va mahsulot o’rnini egallovchilardan 
xavf-xatarlar keladi (bunday vaziyat bank va sug’urta ish sohalarida kuzatiladi). 
8.1. jadvalning 2 - ustunida raqobat kuchlar harakatining asosiy natijalari 
ko’rsatilgan. Masalan, belgilangan soha segmentida yangi ishtirokchilar paydo 
bo’lsa, ular qoidaga ko’ra ahamiyatli darajada qo’shimcha quvvatlarni kiritiladilar. 
Odatda yangi ishtirokchilarni paydo bo’lishi narxni pasayishga yoki xarajatlarni 
ortishga sabab bo’ladi.
3 - ustunda bozorda yuzaga kelgan vaziyatni talab qilinadigan o’zgarishi 
uchun axborot texnologiyalardan qanday foydalanish kerakligi to’g’risida ba’zi 
misollar keltirilgan. Masalan, axborot texnologiyalarni joriy qilish bozorida yangi 
ishtirokchilarni paydo bo’lishiga, masshtab bo’yicha iqtisod(tejam) qilishga, 
bozorni
potensial ishtirokchilari uchun boshlang’ich xarajatlarni orttirishga, 
mahsulot/xizmatlarni differensiallashga to’sqinlik qilishga yoki asosiy bozorlarga 
va taqsimot kanallariga yo’lni cheklash mumkin. 
M. Porter [8] sohadagi afzallikni olish uchun uchta strategiyani qayd etadi: 
xarajatlardagi liderlik, mahsulotni individuallashtirish va konsentrasiyalash.
Har bir strategiyada 2-ta vaziyatni e’tirof mumkin:
1) raqobat mexanizmini tanlash — firma xarajatlarni kamaytirishi yoki o’z 
mahsulot va xizmatlarni differensiallashi mumkin; 
2) raqobat masshtabini tanlash - firma yanada keng yanada tor bozorga intilishi 
mumkin. Xarajatlardagi liderlik strategiyasi va differensiallash strategiyasi yanada 
kengroq bozorni egallashga mo’ljallangan.
Konsentrasiya 
strategiyasi 
xarajatlarni 
kamaytirishga 
(xarajatlarni 
konsentrasiyalash) yoki tor sohadagi segmentda mahsulot va xizmatlarni ishlab 
chiqariщga (differensiallashga konsentrasiyalashuv) yo’naltirilgan. Bu ikki 
strategiya turli harakatlarni talab etadi. Kerakli strategiyani tanlash va amalga 
oshirish sohadagi uzoq muddatli raqobat afzalligiga erishishning asosiy sifatida 
ko’rib chiqiladi.
Namunaviy strategiya konsepsiyasi asosida ikki tamoyil yotadi. Birinchidan, 
har qanday strategiyaning maqsadi raqobat afzalligiga erishishdan iborat. 
Ikkinchidan, korxona qaysi raqobat afzalligiga erishishi, ularni qaysi doirada 
olishni ko’zda tutishni hal qilish. «Barchasi uchun hamma narsaga tayyor bo’lish» 
qarori - bu strategik maqsadga erishish yo’li hisoblanadi.