K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Kreking jarayon. Bu jarayon yuqori molekular fraksiyalarning 
mayda molekular massali fraksiyalarga parchalanishiga asoslan-
gan. Kreking usulida neftdan benzin fraksiyalarining ajratib oli-
nishi 50–60 foizgacha yetadi. 
17
Kreking jarayon issiqlik ta’sirida o‘tkazilsa, termik kreking (bu 
usul asosida A-66 benzin olingan) deb ataladi. Kreking jarayon is-
siqlik ta’sirida va katalizatorlar ishtirokida o‘tkazilsa, parchalanish 
katalitik kreking (bu usul asosida A–72 va A–76 benzinlari olina-
di) deyiladi. 
Termik kreking jarayoni quyidagi omillarga bog‘liq: harorat, bo-
sim, jarayonning davomiyligi va xomashyo tarkibi. Masalan, 400°C 
haroratda mazutdan 30 foiz benzin ajratib olish uchun 12 soat talab 
etilsa, harorat 500°C gacha yetkazilganida esa atigi 30 soniya vaqt 
talab etiladi. 
Kreking jarayonda olingan benzinlar tarkibida ko‘p miqdorda 
to‘yinmagan uglevodorodlar mavjud bo‘lib, ular neft to‘g‘ridan 
to‘g‘ri haydab olingan benzinlarda bo‘lmaydi. Shuning uchun ham 
kreking benzinlar saqlashda unchalik turg‘unlik xususiyatiga ega 
emas va detonatsiyaga chidamliligi past. Ularning turg‘unligi-
ni oshirish maqsadida ularga oz miqdorda (foizning yuzdan yoki 
mingdan bir ulushi miqdorida) maxsus antioksidlovchi suyuqliklar, 
ya’ni stabilizatorlar aralashtiriladi. Antioksidlovchi sifatida naftol, 
smolalarning fenolli fraksiyalari (240–310°C) va paraoksidifeni-
laminlar ishlatiladi. 
Agar kreking jarayon 2–5 MPa bosim ostida va 480–500°C 
haroratda amalga oshirilsa, bu jarayon suyuq fazali kreking deyi-
ladi, bosim 0,2–0,6 MPa hamda harorat 520–550°C va undan ortiq 
bo‘lganida esa bug‘ fazali kreking deyiladi. Bug‘ fazali jarayon-
da olingan benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar nisbatan 
ko‘p bo‘ladi, shuning uchun suyuq yonilg‘i (suyuq fazali jarayonga 
nisbatan) kam olinadi. 
Katalitik kreking texnologiyasi termik krekinga nisbatan takomil-
lashgan bo‘lib, bunda hosil bo‘lgan to‘yinmagan uglevodorodlar-
ning bir qismi to‘yingan ko‘rinishga o‘tadi. Buning natijasida kata-
litik kreking natijasida olingan benzinning sifati yuqori bo‘ladi. 
Katalitik kreking 450–590°C haroratda va 0,1–0,2 MPa bosim-
da katalizatorlar (alumaslikatlar va boshqa moddalar) ishtirokida 
o‘tkaziladi. Bunda xomashyoni kreking qurilmasidan bir marta 

---

18
o‘tkazishda 40–50 foiz benzin, 30–40 foiz dizel va 10–15 foiz qaz 
fraksiyalari olinadi. 
Neft mahsulotlarining sifatini yaxshilash maqsadida ularning 
tarkibidagi uglevodorodlarning molekular massasini pasaytirsh 
kreking jarayoni reforming (bu usul asosida АИ–93 benzini olina-
di) deb ataladi. Bu jarayon 460–520 °C harorat va 0,98–1,47 MPa 
bosimda bajariladi, bunda 70–95 foiz benzin ajralib chiqadi. Yuqori 
sifatli yonilg‘ilarni olish uchun yana bir qancha ikkilamchi jara-
yonlar o‘tkazilishi zarur. Buning natijasida uglevodorodlarning tu-
zilishi biroz o‘zgaradi. Proliz (aromatlash), gidroforminq, alkillash, 
izomenzatsiyalash va boshqalar ikkilamchi jarayonlar jumlasiga ki-
radi.