K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Smola-asfaltli moddalar 
uglerod, vodorod, kislorod va oltin-
gugurtlarning murakkab birikmalaridir. Smola-asfaltli moddalar 
neytral neftli smolalar, asfaltenlar, karbon va karboidlar hamda 
nordon neftli smolalarga bo‘linadi. 
Neytral smolalar 
yarim suyuq cho‘ziluvchan, to‘q sariq yoki 
jigarrang modda bo‘lib, kuchli bo‘yash xususiyatiga ega. Smola-
ning zichligi 1 g/sm
3
bo‘lib, elementlar tarkibi quyidagicha: 80–
85 foiz uglerod; 10 foiz vodorod; 5–10 foiz kislorod. Empirik for-
mulasi С
n
H
2n – m
О. Bunda 
n
= 16–69, 
m = 
8
–
40 va 
p
= 1–3. Smolalar 
neft mahsulotlarida oson eriydi, spirt va asetonda esa qiyin eriydi. 
Asfaltenlar 
qo‘ng‘ir-qoramtir yoki qora rangdagi qattiq modda-
lar bo‘lib, yaxshi bo‘yash xususiyatiga ega. Zichligi 1 g/sm
3
dan 
ortiq, elementar tarkibi bo‘yicha neytral smolalardan tarkibidagi 
uglerod miqdorining birmuncha ko‘pligi va vodorod miqdorining 
kamligi bilan farq qiladi. Ular neftning yengil fraksiyasi va spirtda 
erimaydi; benzol, xloroform, neftning og‘ir fraksiyalarida, ayniq-
sa, neftli smolalarda kalloidli eritmalar hosil qiladi. Asfaltenlar 
300°C dan yuqori haroratlarda parchalanadi. 
Agar neftli smolalar uglevodorodlarni oksidlab polimerlash 
natijasida olinsa, u holda ularni keyingi zichlashtirish asfaltenlar-
ning hosil bo‘lishiga olib keladi va buning natijasida karbon va kar-
boidlar hosil qiladi. 
Karbon 
va 
karboidlar 
tashqi ko‘rinishi bo‘yicha asfaltenlarga 
o‘xshash bo‘lib, nisbatan to‘q rangga ega. Karbonlar faqatgina 
oltingugurtli vodorod va pridinda eriydi. Karboidlar erimaydigan 
birikmalardan tashkil topgan. 
Nordon neftli smolalar 
(asfaltogen kislotalar va ularning angid-
ridlari) – yarim qattiq va qattiq moddalar bo‘lib, zichligi 1 g/sm
3
dan yuqori. Ular spirt va xloroformda eriydi, benzinda erimaydi. 
Nordon smolalar kislota, oksikislota va boshqalarni polimerlash va 
kondensatsiyalash natijasida hosil qilinadi. 
15
Smola-asfaltli moddalar, asosan, neftning og‘ir fraksiyasi tar-
kibida bo‘lib, benzin fraksiyalarida bo‘lmaydi. 
Oltingugurtli birikmalar 
neft va neft mahsulotlari tarkibida, 
shuningdek, smola-asfaltli moddalar tarkibida erkin holda bo‘la-
di. Ular aktiv, ya’ni metallar bilan reaksiyaga kiruvchi (vodorod 
sulfid H
2
S, oltingugurt elementi S, merkaptanlar – yoqimsiz hidli 
uchuvchi
suyuqlik) va passiv yoki neytral (sulfidlar) – metallarga 
ta’sir ko‘rsatmaydigan guruhlarga bo‘linadi. Neytral guruhlar oltin-
gugurt birikmalari asosiy massasining 70–80 foizini tashkil etadi. 
Neft mahsulotlarida aktiv oltingugurt birikmalarining bo‘lishi-
ga ruxsat etilmaydi. Passiv birikmalar kam zararlidir. Ular moy-
larga kam miqdorda qo‘shilsa, moylash pardasining chidamliligini 
oshi radi va yeyilish jadalligi kamayadi. Yonilg‘i tarkibida oltingu-
gurt birikmalarning bo‘lishi maqsadga muvofiq emas, chunki ular 
yonilg‘ining yonish jarayonida suv bilan birikib, o‘tkir ta’sirchan 
kislotalar hosil etuvchi gaz ajratadi. Bu esa dvigatel detallarining 
jadal korroziyalanishiga sabab bo‘ladi. 
Azotli birikmalar 
neft tarkibida oz miqdorda (0,03–0,3 foiz) 
bo‘lib, ular neft mahsulotlarini tozalashda chiqarib tashlanadi. 
Mineral aralashmalar 
(naften kislotalarning har xil tuzlari 
ko‘rinishdagi) va 
suv 
neft tarkibida eng ko‘p miqdorda bo‘lib, ular 
cho‘ktirish usuli bilan osongina ajratib olinadi. 
1. 3.