|
Schmid deyilgan. Chunki, qadimgi nemis tilida metall so‘zi smȋda bo‘lgan. Mazkur so‘z
asosida, ingliz tilida temirchi smith, golland tilida smid, shved tilida esa smed tarzida talqin
qilina boshlagan. Temirchi usta deyarli hamma xalqda qadrlangan va zaruriy kasblardan biri
bo‘lgani bois, albatta, eski zamonlarda ham temirchilar ko‘p bo‘lgan. Odamlarni ismidan
tashqari, kasbini ham aytib chaqirish odat bo‘lgan o‘sha zamonlardan boshlab, asta-sekinlik
bilan, odamning kasbi uning ikkinchi ismiga, ya’ni, familiyasiga aylanib borgan bo‘lsa kerak.
Harholda, ma’nosiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, jahonda eng ko‘p tarqalgan familiyalardan
biri aynan «Temirchi» ma’nosini bildiradigan familiyadir. Inglizcha Smit, shvedcha va
Daniyacha Smed, nemischa Schmid familiyalarining ma’nosi aynan «Temirchi» deganidir.
Ularning hammasi, o‘sha – yuqorida aytib o‘tilgan nemischa smȋda, ya’ni, metall so‘ziga va
undan yasalgan «temirchi» so‘ziga borib taqaladi. Ukrainchadagi Kovalenko, Kovalchuk,
ruschadagi Kovalyov, Kovalevskiy, Kuznetsov, fransuz tilidagi Ferran, ispan tilidagi Errero,
familiyalarining ham ma’nosi aynan temirchi deganidir.
19
Aytgancha, mis so‘zining slavyan tillaridagi tarjimasi, xususan, ruschadagi «med»
(медь), ukrainchadagi mid, polyakcha miedž, chex tilida mêd′ kabilarning ildizi ham, o‘sha
nemischa smȋda so‘ziga borib taqaladi.
Mis elementining lotincha nomi – cuprum - O‘rta Yer dengizidagi Kipr oroli nomi bilan
bog‘liq. Kiprda eramizdan avvalgi III asrdayoq yirik mis rudalari o‘zlashtirilgan va u yerdan
katta miqdorda mis qazib olinar edi. Aynan orol nomidan ushbu metallga ham atama yasab
olingan. Yunon tilida Kipr orolini Kypros deb ataladi. Kyparis esa o‘z navbatida yana boshqa
bir yunoncha so‘z – kyparisos - «kiparis» so‘zi bilan bog‘liq. Rimliklar misni aes Cuprium deb
nomlashgan. Ularning tilida bu so‘z «Kiprdan keltirilgan metall» degan ma’noni anglatgan.
Keyinchalik, ushbu so‘z cuprum ko‘rinishigacha qisqarib, biroz o‘zgarib qolgan. Hozirda ham
ayrim Yevropa tillarida misni lotincha talqini, ya’ni, cuprum ga yaqin tarzda qo‘llaydigan
holatlar mavjud. Masalan, rumin tilida misni cupru deyiladi. Uels mahalliy aholisi tilida esa
mis copr deyiladi. Inglizcha copper, nemischa kupfer, gollandcha koper, fincha kupari,
islandcha kopar, fransuzcha, cuivre, ispancha va portugalcha cobre, basklar tilidagi kobrea
so‘zlari ham misni anglatadi va ular o‘sha – lotincha cuprumdan yasalgan. Shunisi qiziqki,
Bolqon xalqlarida misni tamomila boshqacha, ya’ni, «bakar» tarzida aytiladi. Boltiqbo‘yi
xalqlarida ham mis o‘zaro o‘xshash tarzda, ya’ni, varš (latishlarda), yoki, varis (litvaliklarda)
hamda vask (estonlarda) tarzida yuritiladi. Italyanlar misni rame, vengrlar rêz, Maltaliklar esa
ram deyishadi. Yunonchasiga esa mis chalkos deyiladi. Mis kolchedani (CuFeS
2
), ya’ni,
xalkopirit mineralining nomi ham shu, yunoncha «xalkos»dan kelib chiqqan.
Temir
Ushbu so‘zning kelib chiqishi ma’lum emas. Eski turkiy tillarda, xususan O‘rxun
obidalarida «temur» shaklida ishlatilgan. Temirning inglizchasi iron, nemischasi eisen va
gollandchasi ijzer («eyzer» deb o‘qiladi) qadimgi sanskritcha «ishir», ya’ni, «qattiq»,
«mustahkam» so‘zlarini anglatuvchi so‘zdan yasalgan. Temirning lotinchasi ferrum – lotin
tilida nafaqat temirning o‘zini, balki, «qattiq» degan ma’noni ham anglatadi. Shuningdek,
qadimgi lotin qo‘lyozmalarida qurol-yarog‘ni ham ferrum deyilgan. Qator Yevropa tillaridagi
temir so‘zi aynan lotin tilidagi ferrumdan kelib chiqqan. Masalan, fransuzcha fer, italyancha
ferro, ispancha hierro so‘zlarining ildizi shunga borib taqaladi. Shuningdek, ferritlar,
ferrosilitsiy, ferromagnetizm, ferrotsen singari ilmiy terminlarning kelib chiqishi ham ushbu
lotincha so‘z bilan bog‘liq.
Temirning tabiiy karbonati siderit deb nomlanadi. Bu yunoncha «sidereus» so‘zidan
kelib chiqqan bo‘lib, uning ma’nosi «yulduzli», «yulduzdan» degan so‘zlarga to‘g‘ri keladi va
uni shuningdek «samoviy» deb ham talqin qilish mumkin. Qadimgi odamlar tabiatda to‘qnash
kelgan ilk temir haqiqatan ham osmondan tushgan bo‘lgan. Uni Yerga meteorit bilan birga
tushgan deb taxmin qilishadi olimlar. Mallasoch odamlarning sochini ushbu rangda bo‘lishiga
sababkor pigment – trixosiderining nomi ham ushbu yunoncha so‘z bilan aloqador bo‘lib, bu
pigment orqali hosil qilingan rangni hatto vodorod peroksid bilan ishlov berish orqali ham
ketkazish qiyin.
Temirning baland haroratli chegaraviy-markazlashgan kubik modifikatsiyasi, hamda,
temirning γ-fazasiga
uglerod
li qattiq qorishma kiritilishi austenit deyiladi. Austenit hech
20
qanday lotincha yoki yunoncha so‘z bilan bog‘liq emas. Aksincha, u 1843-1902 yillarda yashab
o‘tgan ingliz metallurgi Uilyam Chandler Roberts-Ostinning familiyasi bilan bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
