|
Bis-, tris-, tetrakis-
Bis- ning ma’nosi «ikki marta» degani ekanini yuqorida aytdik; tris va tetrakis shu
mantiqning davomidan bo‘lib, mos ravishda, «uch marta» va «to‘rt marta» degan ma’nolarni
beradi. Kimyoga oid terminlarda bu old qo‘shimchalar, molekulada ikkita, uchta, yoki to‘rtta
bir xil radikal mavjudligini bildiradi. Masalan, bis(dimetilamino)etan, bissiklopentadienil
komplekslari, tris(oksimetil)aminometan; tetrakis(trifenilfosfin)-palladiy va ho kazo.
Vits-
«Qo‘shni» ma’nosi beruvchi vicinalis lotincha so‘zidan olingan. Bunday birikmalarda
o‘rindosh qo‘shni uglerod atomlarida joylashgan bo‘ladi (vitsdixloretan). Vitse-prezident,
vitse-chempion singari atamalardagi vitse so‘zining bu old qo‘shimchaga aloqasi yo‘q. Bunday
titul maqomlari lotincha vice «o‘rinbosar», «muovin» ma’nosidagi so‘zdan olingan.
Gapto-
Yunoncha «yopishtiraman» degan ma’nodagi hapto so‘zidan olingan. Formulalarda
odatda η (eta) harfi bilan belgilanadi. Bu, kompleks birikmalarda ligandning metall atomi bilan
bog‘liqligi borligiga ishora qiluvchi nomlarning tarkibiy qismi bo‘lib, masalan, η
2
-H
2
da,
metall atomi bilan ikkita vodorod molekulasi bog‘langan bo‘ladi.
Gem-
Gem- old qo‘shimchasi bitta atomning o‘rnini egallagan ikkita (qo‘shaloq) o‘rinbosari
mavjud organik birikmalarning nomlarida uchraydi. Masalan, gemdimetilsikogeksan.
94
Gemi-
Yunoncha hemi so‘zi «yarim-» degan old qo‘shimcha o‘rnida ishlatiladi. Bu odatda,
nimaningdir yarim bo‘lagini, yarim qismini bildiradigan murakkab terminlar tarkibida
uchraydi. Masalan, sferaning yarmini gemisfera deyiladi va ho kazo. Boshning yarim tarafida
og‘riq bo‘lganida vrachlar gemikarniya deb tashxis qo‘yishlari mumkin (buni ko‘proq migren
ham deyishadi). Kimyoga oid atamalarda masalan, gemioksid tushunchasini uchratish mumkin.
Masalan, N
2
O moddasini gemioksid deyish mumkin, chunki, unda, NO ga nisbatan, kislorod
atomi ikki karra kam bo‘ladi.
Gomo-
Gomologlarni ifodalovchi old qo‘shimcha. Termin yunon tilidagi «teng», «bir xil»
ma’nolarini beruvchi homos so‘zidan olingan. Kimyoda bu old qo‘shimcha, tarkiban bitta metil
guruhiga ko‘ra farq qiladigan ikkita o‘xshash birikmalarni nomlash uchun ishlatiladi. Masalan,
salitsil kislota C
6
H
4
(OH)COOH hamda, gomosalitsil kislotasi C
6
H
4
(OH)CH
2
COOH shunday
moddalardir. Shuningdek, gomo- old qo‘shimchasini «gomogen», «gomolitik» singari boshqa
kimyoviy terminlar tarkibida ham uchratish mumkin.
Desmo-
Bu old qo‘shimcha yunoncha desmos - «aloqa» so‘zidan olingan. Bu qo‘shimcha
ko‘plab kimyoviy terminlarda uchraydi: desmolaza, desmotropiya, gomodesmik kristall
strukturalar va ho kazolar shular jumlasidandir.
Dia-
«Alohida» ma’nosini beradigan yunoncha so‘z dia ko‘plab ilmiy terminlar tarkibida
old qo‘shimcha sifatida ham keladi. Odatda, kimyo fanida, dia- old qo‘shimchasi qo‘llangan
termin biror moddaning biror narsa orqali sizib o‘tishi va alohida qismlarga ajralishi nazarda
tutiladi. Misol uchun, dializ qilinganda, qondan siydik sun’iy ajratib chiqariladi. Diagonal,
Diaproyektor, diametr kabi atamalarda ham aynan shu old qo‘shimcha asosiy o‘rin tutgan.
Dis-
«Dis-» old qo‘shimchasi birmuncha murakkab izoh talab etadi. Chunki, dis- old
qo‘shimchasi terminologiyada juda ko‘p uchragani bilan, turli terminlarda uning ma’nosi bir-
biriga zid kelishi mumkin. Buning sababi, ba’zi terminlardagi dis- old qo‘shimchasi yunon
tilidagi dys so‘zidan bo‘lib, u o‘zidan keyin keluvchi o‘zak so‘zga «izdan chiqish», «buzilish»,
«qiyinlashish» singari ma’nolarni bag‘ishlaydi. Masalan, distrofiya disfunksiya, kabi
terminlarda aynan shu ma’no qo‘llaniladi va muayyan funksiyaning buzilishi, izdan chiqishini
anglatadi. Disproziy elementi nomi dysprosium da esa, u «qiyin olinadigan» degan ma’no kasb
etadi. Agar termin boshidagi dis- old qo‘shimchasi lotincha dis so‘zidan olingan bo‘lsa, unda,
u o‘zakka «alohida», «bo‘lak-bo‘lak» degan ma’noni bag‘ishlaydi. Masalan, disproporsional,
dismutatsiya terminlarida bu old qo‘shimcha shu ma’noda qo‘llanilgan. Vaziyatni
qiyinlashtiradigan holat esa, o‘zingizga ham ko‘rinib turganidek, lotincha dis- va yunoncha
dys- so‘zlari o‘zbek tilida bir xil yozilishidir.
95
Izo-
Organik birikmalar nomlaridagi izo- old qo‘shimchasi uglerod zanjirining
tarmoqlanganligiga, yoki, boshlang‘ich birikmaga nisbatan muayyan birikmaning izomer
tarkibga egaligiga ishora qilishi mumkin. Old qo‘shimchaning o‘zi yunoncha isos - «teng»,
«bir xil» va «o‘xshash» ma’nolaridagi so‘zdan olingan. Uglerod zanjirining tarmoqlanishi
natijasining organik birikma nomida aks etishini butan va izobutan birikmalarining nomi orqali
misol keltirilishi mumkin. Izomer birikmalarning boshlang‘ich tarkibga qiyosan nomi
o‘zgarishi esa, sianat va izosianat, nitril va izonitril, xinolin va izoxinolin singarilarning
nomidan ko‘rish mumkin.
Fizik-kimyoga oid terminlardagi izo- old qo‘shimchasi esa biror bir fizik parametrning
o‘zgarmasligini (doimiyligini) bildiradi. Masalan, izobara (bosimning doimiyligi), izoxora
(hajmning o‘zgarmasligi), izoterma (haroratning doimiyligi), izotop va ho kazolar haqida siz
albatta eshitgansiz. Izomorf moddalar esa, bir xil kristall panjara shakliga ega bo‘lgan
moddalarga nisbatan qo‘llaniladigan termindir.
Infra-
Lotinchada infra- old qo‘shimchasi «ostida» degan ma’noni berish uchun ishlatiladi.
Infrastruktura, infraqizil, infratovush kabi terminlarda unga duch kelish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
