K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

R (gaz doimiysi)   
Mazkur belgi ilk bora, farang muhandisi va fizigi Benua Emil Pol Klayperon (1799-
1864) tomonidan yozilgan maqolalarda paydo bo‘lgan. 1820-1830-yilldarda u Sankt-Peterburg 
yo‘lsozlik muhandislari institutida professor bo‘lgan bo‘lsa, 1858-yildan boshlab, Parij Fanlar 
akademiyasining akademigi bo‘lgan. 1834-yilda u, berilgan gaz uchun pV/(267+t) ifoda doimiy 
bo‘lishini payqab qoldi. Ya’ni, pV=R(267+t) bo‘lar ekan. Bunda, p – bosim, V – gazning massa 
birligining bosimi, t – harorat (selsiy shkalasi bo‘yicha). 1850-yilda esa, nemis fizigi Rudolf 
Klauzius  (1822-1888),  boshqa  bir  fransuz  kimyogari  Anri  Viktor  Renyo  (1810-1878) 
tomonidan olingan eksperimental natijalar asosida, mazkur formulaga yanada aniqlik kiritdi va 
267  sonini  yanada  aniq  bo‘lgan  273  bilan  almashtirdi.  Va  nihoyat,  Klauziusning  shogirdi 
bo‘lgan Avgust Xorstman (1842-1930) o‘zining 1873-yilgi ilmiy ishlarida mazkur tenglamada 
hajmni massa birligi bilan bog‘lab emas, balki, modda miqdori birligi bilan (ya’ni, molyar hajm 
bilan) bog‘lab qo‘llay boshladi. Shu tariqa, pV=RT tenglamada, haqiqatan ham R – universial 
gaz  doimiysi  bo‘lib  qoldi.  Ushbu  formulada  universial  gaz  doimiysini  aynan  R  bilan 
belgilashning  sababi  nimada  ekan?  Manbalarga  ko‘ra,  ushbu  tenglamaga  e’tibor  qaratgan 
paytda  Klayperon  pV/(267+t)  doimiy  nisbat  uchun  o‘z  ona  tilida,  ya’ni,  fransuzchada  ratio 
so‘zini qo‘llagan ekan. Buning ma’nosi o‘zbekchada «nisbat» degani bo‘ladi. Haqiqatan ham, 
ifoda, ko‘rib turganingizdek, pV ning (267+t) ga nisbati tarzida namoyon bo‘lmoqda.  
Gaz  qonunlari  haqida  gap  ketarkan,  ushbu  qonunlar  turli  mamlakatlarda  turlicha 
atalishini ham aytib o‘tish sizga qiziq bo‘lsa kerak deb o‘yladim. Bizda Boyl-Mariott qonuni 
deb  ataladigan  va  pV=const  deb  ifodalanadigan  qonunni  ingliz  tilli  davlatlarda  Boyl  qonuni 
deyishadi. V~T (p=const) ifoda orqali tushuntiriluvchi bizdagi Gey-Lyussak qonuni Yevropada 
Gey-Lyussakning  1-qonuni  deyiladi;  AQSHda  esa  aynan  shu  qonun  Sharl  qonuni  deyiladi. 
p ~T (V=const) nisbat orqali biz Sharl qonunini ifodalasa, aynan shu qonunni Yevropada Gey-
Lyussakning 2-qonuni deyiladi; AQSHda esa endi u shunchaki Gey-Lyussak qonuni bo‘ladi. 
pV=RT  tenglamaga  kelsak,  uni  g‘arbda  shunchaki,  ideal  gaz  tenglamasi  deyishsa,  bizda 
Klayperon  tenglamasi  deyiladi  va  pV=
𝑚
𝜇
RT  nisbatni  esa  Mendeleyev-Klayperon  tenglamasi 
deyiladi (bunda, m – moddaning massasi, μ – uning molyar massasi).