K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Neon, kripton, ksenon        
XIX-asr oxirida havo tarkibidan (aniqrog‘i, havodan ajratib olingan argondan) spektral 
tahlil  orqali  kashf  qilingan  ushbu  gazlar  ilm-fanda  nodir  gazlar  deyiladi.  Ularning  nomi 
quyidagicha ma’nolarga ega: neon – yunoncha «neos» - ya’ni, «yangi» degan so‘zdan olingan; 
kripton esa – yunoncha «kryptos» - «yashirin», «maxfiy» so‘zlaridan yasalgan; ksenon bo‘lsa 
–  yunon  tilidagi  «xenos»  -  begona,  noma’lum  ma’nolarini  beruvchi  so‘zdan  kelib  chiqqan 
atama sanaladi.    
 
 

---

63 
 
II-bob: Umumiy kimyo va fizik-kimyoga oid 
terminlar, old qo‘shimchalar, yasovchi 
qo‘shimchalar, atoqli birliklar  
 
Umumiy terminlar
 
Zamonaviy  kimyo  allaqachon  muayyan  tor  doiradagi  sohalarga  taqsimlanib  ketgan. 
Masalan,  biokimyo  mutaxassisi,  o‘zining  o‘ta  o‘tkazgich  keramikasi  mahsulotlarini  sintez 
qilish  bilan  shug‘ullanuvchi  hamkasbi  ishlatadigan  terminlarni  unchalik  ham  tushunmasligi 
mumkin  va  bunga  ajablanmaslik  kerak.  Elektrokimyogarning  terminologik  leksikasi,  azotli 
birikmalar  ustida  ish  olib  boruvchi  kimyogar-texnolog  ishlatadigan  terminologiyadan  ancha 
farq qiladi. Kimyoviy texnologiyalar bo‘yicha umumiy asosdagi lug‘atlar ham xorijiy tillardan 
tarjima  qiluvchi  mutaxassislar  uchun  yetarli  bo‘lmay  qolgan.  Shu  sababli  ham,  hozirda  neft 
kimyosi,  gaz  kimyosi,  elektrokimyo,  korroziya,  yuqori  molekulyar  birikmalar  kimyosi, 
silikatlar  texnologiyasi,  kimyoviy  tolalar  va  ho  kazo  alohida-alohida  kimyoviy  yo‘nalishlar 
uchun maxsus chop etilgan qalin-qalin, ko‘p jildli lug‘atlarni uchratish mumkin.  
 
Shunga  qaramay,  istalgan  tor  sohada  faoliyat  ko‘rsatuvchi  kimyogar  bir  ko‘rishda 
tushunadigan  umumiy  terminlar  ham  albatta  talaygina.  Ushbu  bob  shunday  umumiy  asosda 
qo‘llanuvchi,  barcha  kimyogarlar  tez-tez  qo‘llaydigan  terminlarga  bag‘ishlangan.  Ulardan 
aksariyati yunon yoki lotin tilidan kelib chiqqan bo‘lib, qizig‘i shundaki, lotinchadan olingan 
terminlarning ba’zilarini mumtoz lotin tili lug‘atlaridan izlab topishning o‘zi mahol. Bunday 
terminlar «yangicha lotin» deb nomlanadigan tilga oid bo‘lib, uni, qadimgi lotin tili qoidalari 
asosida  o‘rta  asrlarda  yashagan  Yevropalik  kimyogarlar  o‘ylab  topishgan.  Keling,  eng 
asosiysidan boshlaymiz... 
Kimyo 
Fanning  nomi  -  «kimyo»  so‘zi  arab  tilidagi  «al-kimiya»  so‘zidan  Yevropaga  kirib 
kelgan. Bu so‘zning ildizi esa qadimgi Misrliklarga borib taqaladi. Fir’avnlar davrida yashab 
o‘tgan Misrliklar tilida «kem» so‘zi Nil toshqinidan keyin yuzaga chiqadigan hosildor tuproqni 
bildirgan.  Nil  vodiysini  va  qisman,  Misrning  o‘zini  ham  mahalliy  aholi  Kemeia  deb 
nomlashgan.  Misr  madaniyati  bilan  yaqindan  tanishgan  yunonlar,  ular  ko‘rsatayotgan  turli 
tajribalarni,  ayniqsa  kohinlarning  «afsun»  va  «sehr»larini  ham  lo‘nda  qilib,  «kemia»  deb 
nomlashgan.  Aslida,  bosh-boshida,  Misrga  taalluqli  hamma  narsa  «kemia»  deb  nomlangan 
bo‘lsa,  keyinchalik,  bu  faqat  yunonlar  nazdida,  Misr  kohinlari  ko‘rsatayotgan  sirli-sehrli 
tajribalarni  ifodalay  boshlagan.  Shunday  qilib,  yunonlar  tilida  «kemeia»  deganda  «Misr 
sehrgarlari afsunlari» degan ma’noni bildirgan.  
Hozirda  ham,  ushbu  fan  nomida  o‘sha  qadimgi  Misr  xalqining  «kem»  so‘zi  o‘zak 
sifatida saqlanib qolgan. Deyarli barcha jahon tillarida ushbu  fan nomi  «chemistry»  tarzida, 
yoki,  unga  juda  yaqin  ko‘rinishda  yoziladi.  Turkiya,  arabiy  va  forsiy  tillarda  esa  «kimyo» 
ko‘rinishida, slavyan tillarida bo‘lsa «ximiya» (химия) shaklida saqlanib qolgan. Lekin, «kem» 
o‘zagi umuman uchramaydigan istisnoli holatlar ham mavjud. Masalan, golland tilida kimyo 
fanini  «scheikunde»  deyiladi.  Vengr  tilida  esa  kimyo  «vegyeszet»  tariqasida  yoziladi  va 
o‘qiladi.   

---

64