K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Platina 
XVI-asr  o‘rtalarida  Amerika  qit’asida  ispan  istilochilari  ilk  bora  o‘zlari  uchun  yangi 
metall bilan tanishishgan edi. Ular duch kelgan metall ko‘p jihatdan kumushga o‘xshasa ham, 
baribir  biroz  boshqacha  xossalarga  egaligi  bilan  ularni  ajablantirgan  edi.  Ispanlar  kumushni 
plata deb yuritishgan. Yangi metallga esa ispanlar, albatta uning xossalaridan bexabar holda, 
biroz  nojoiz,  aytish  mumkinki,  biroz  kamsituvchi  nom  tanlashgan.  Ya’ni,  ularning  tilida 
«kumushcha»,  «kichik  kumush»,  «sifati  pastroq  kumush»  degan  ma’nolarni  beruvchi 
«platina» nomini berishgan. Buning eng birinchi sababi shunda ediki, ispanlar kumushni juda 
oson eritib, shakl berish mumkinligini yaxshi bilishardi. Platina esa juda qiyin eriydigan metall 
bo‘lib,  uni  eritish  uchun,  1770  ℃  atrofidagi  harorat  zarur  bo‘ladi.  Shu  sababli  ham  ispan 
istilochilari bu metallga ishlov bera olmay toza xunob bo‘lishgan va uni «sifatsiz kumush» deb 
o‘ylashgan. Aynan shu tufayli, o‘sha zamonlarda platina kumushdan ko‘ra ikki barobar arzon 
yurgan.  Ular  metallarning  bahosi  borasida  qanchalik  qattiq  adashganliklarini  bilishmagan 
albatta.  
XVIII-asrgacha  platina  Yevropalik  kimyogarlarga  tanish  bo‘lmagan.  Bu  metallni 
Amerikadagi ispan mustamlakalaridan Yevropaga tashib kelish boshlanganida esa, uning arzon 
ekanidan foydalanib qolish payida bo‘lgan qalbaki tanga zarb qiluvchilar ko‘payib ketgan. Ular 
platinada qalbaki ispan kumush tangalarini zarb qilib chiqara boshlashgan. Shu tariqa, platinani 
keng ishlatishni boshlagan ilk kimsalar qalbaki tanga zarb qiluvchilari bo‘lishgan. Ular, agar 
platina oltin bilan qotishma holiga keltirilsa, ushbu ikki metall juda yaxshi birikishini ham tez 
payqashgan.  Platinaning  zichligi  oltinnikidan  juda  kam  farq  qiladi  va  bu  ikki  metallning 
zichligini maxsus  asboblarsiz  o‘zaro farqlash  qiyin  bo‘lgan. Shu sababli,  qalbaki tanga zarb 
qiluvchilar tilla tangalarni ham platina asosida zarb qilish payiga tushib qolishgan edi. Biroq, 
qotishma  holidagi  platina  oltinning  o‘ziga  xos  sariq  jilvasini  yo‘q  qilishi  tez  orada  ma’lum 
bo‘ldi. Haqiqatan ham, atiga 8% platina qo‘shilgandayoq oltin va platina qotishmasining rangi 
oqarib ketadi va undan tillarangning asari ham qolmaydi. Biroq, qalbaki tanga zarb qiladigan 
qalloblar buning ham yo‘lini topishdi. Ular, tilla tanganing o‘rtasini egallovchi kichikroq tanga 
platina tanga zarb qilib, uning atrofini esa haqiqiy tilla tanga kattaligiga tenglashtiruvchi oltin 
bilan  qoplab  chiqara  boshlashgan.  Bunday  tangalarning  sof  yoki  qalbaki  ekanini  esa  hech 
qanday  Arximed  aniqlay  olmasdi.  Chunki,  yuqorida  aytganimizdek,  bunday  qotishmaning 
zichligi sof oltin zichligidan deyarli farq qilmagan.  
Shunday qalbaki tangalar muomalada haddan ziyod ko‘payib ketgach, Ispaniya qiroli 
Filipp V mamlakatga platina tashib keltirishni taqiqlovchi maxsus farmon chiqarishga majbur 
bo‘lgan. Farmonga ko‘ra, Kolumbiyadagi oltin konlaridan olinayotgan platinani hech qanday 
qayta  ishlashga  yubormasdan,  undan  oltinni  yaxshilab  tozalab  olgach,  mirshablar  va 
amaldorlar nazorati ostida, Rio-del-Pinto daryosiga tashlab  yuborish kerak edi.  Natijada, bu 
daryoga shuncha ko‘p platina tashlab yuborildiki, odamlar keyinchalik daryoni Rio-del-Platino 
deb  nomlay  boshlashdi.  Ya’ni,  bu  nom  «Platina  daryosi»  degan  ma’noni  anglatardi.  Qirol 
farmoniga ko‘ra, Ispaniyaga tashib kelib bo‘lingan platinaning hammasini esa dengizga tashlab 
yuborilgan. 
Platina shuningdek Rossiyada ham ancha-muncha sarguzashtlarni boshdan kechirgan. 
1828-1845-yillar orasida Rossiya imperiyasida 3, 6 va 12-rubl qiymatga ega platina tangalar 
zarb  qilingan.  Gap  shundaki,  Ural  tog‘laridan  o‘sha  yillarda  katta  miqdorda  platina  konlari 
topilgan  edi  va  rus  konchilari  ham  ushbu  metallni  qazib  olib,  keyin  nimaga  ishlatishni 

---

57 
 
bilishmagandi. Shu sababli, mazkur metalldan «hech bo‘lmasa» mayda chaqa pullar zarb qilish 
uchun foydalanish maqsadida tangalar zarb qilingan.