K. E. Onarqulov

1-расм. Икки чўлғамли трансформатор
Биринчи чўлғамда калит уланиб, ток ҳосил бўлганда, иккинчи чўлғамда ток импульси ҳосил бўлган ва гальванометр мили бир томонга оға бошлаган ва жуда тез нолга қайтган. Биринчи чўлғам калити узилганда ҳам иккинчи чўлғамда ток импульси ҳосил бўлиб, гальванометр мили тескари тарафга оғиб, яна жуда тез нолга қайтган.
Кўп сонли тажрибалардан қуйидаги қонуниятлар аниқланган:
Вақт бўйича ўзгарадиган ташқи магнит майдонида жойлашган ўтказгичда электр юритувчи куч пайдо бўлади.
Агар ўтказгич ёпиқ бўлса, унда индукцион ток ҳосил бўлади. Ўтказгичда индукция ҳисобига ҳосил бўлган ЭЮК катталиги шу ўзказгични кесиб ўтувчи магнит индукцияси оқимининг ўзгариш тезлигига пропорционалдир:
,
Бу ифода Фарадей-Максвелл қонуни деб аталади.
Ёпиқ занжирни кесиб ўтувчи магнит индукцияси оқимининг ўзгаришини, шу занжир атрофидаги магнит майдонини ўзгартириш ёки ёпиқ ўтказгични вақт бўйича ўзгармас магнит майдонида силжитиш ҳисобига ҳосил қилиш мумкин.
Биринчи ҳолда, электр ва магнит майдонларининг, Максвелл кашф этган ўзаро таъсирга асосан, яъни, магнит майдонининг исталганча ўзгариши, электр майдонининг ҳосил бўлишига олиб келади ва аксинча.
Иккинчи ҳолда эса, ўтказгичдаги эркин электронлар ҳаракатга келиб индукцион электр токини ҳосил қилади.
Электромагнит индукция қонунини энергиянинг сақланиш қонунига асосланиб келтириб чиқариш мумкин.

2- расм. Токли цилиндр ўтказгичга магнит майдони таъсири
узунликдаги ўтказгич қисқа вақт ичида, магнит майдон таъсирида, db кичик масофага силжиган бўлсин. Бу ҳолда ток манбаи бажарган иш
,
га тенг бўлади. Бошқа тарафдан сарфланган энергия икки қисмдан иборат бўлади:
а) Джоул-Ленц қонунига асосан ўзказгичда иссиқлик ажралишига
,
ва б) магнит майдонида куч таъсирида ўтказгични силжитишда бажарилган ишдан иборат бўлади.
,
бу ерда R - занжир қаршилиги.
Энергиянинг сақланиш қонунига асосан
,
бу ифоданинг икки тарафини Idt га бўлсак,
,
га эга бўламиз. Бу ердан
,
Манбанинг e ЭЮК дан ташқари индукциявий ЭЮК деб аталувчи қўшимча ЭЮК ҳам таъсир этади:
.
Бу ерда минус ишора, ёпиқ занжирни кесиб ўтувчи оқим ошиши билан индукциявий ЭЮК манба ЭЮК га тескари йўналган бўлади, оқим камайганда иккала ЭЮК лар йўналиши бир хил бўлади.
Ленц қоидасига асосланиб индукциявий ЭЮК йўналишини аниқлаш мумкин: индукциявий ЭЮК ва ток доимо шундай йўналишга эга бўладики, у ҳосил қилган магнит майдони шу токни вужудга келтирувчи магнит оқимининг ўзгаришига қаршилик қилади.