K. E. Onarqulov

3. Муқобил энергия – барқарор ривожланиш манбаи.

4. Муқобил энергиядан фойдаланиш истиқболлари.

Энергия сайёрамиздаги барча мавжудотлар ва ўсимликларнинг ҳаётий эҳтиёжи ҳисобланиб, у ишлаб чиқаришни такомиллаштирувчи муҳим омиллардир.

Муқобил энергия манбалари ва уларнинг янги турларини ўзлаштириш баробарида келажак авлод учун қайта ишланмайдиган заҳиралар (газ, нефть, кўмир)ни сақлаб қолиш ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Истеъмолчиларнинг энергияга нисбатан ошиб бораётган эҳтиёжини тўла қондириш, бу жараёнда атроф-муҳитга етказилаётган салбий таъсирларни камайтириш вазифаси энергетика соҳасидаги ишларни янада такомиллаштиришни, қайта тикланувчан, ноанъанавий энергия манбаларидан фойдаланишни тақозо этаётир.
Демографик ва статистик хисоблашлар шуни курсатадики, 21 асрнинг охирига келиб ахоли сони 12 млрд кишини ташкил килади. Уша даврга бориб дунё ахолисининг киши бошига тўғри келадиган энергияси 20 квт йил бу дегани 7,312 Мвт энергияга тўғри келади. Хозирги кунда ривожланган мамлакатларда ишлаб чикарилаётган энергия курсаткичи (АКД1, Канада, Швеция, Германия, Франция, ва Япония) 10 квт йилни ташкил килади. Бу курсаткич 6% ни, ишлаб чикарилаётган энергия 22% давлатда эса 7 квт йилни 72% давлатда эса 2 квт йилни ташкил килади.
Олимлар ва мутахассисларнинг фикрича, кузатилаётган глобал исиш жараёнлари ва бошқа табиат аномалиялари кўп жиҳатдан органик ёқилғи турларидан фойдаланадиган иссиқлик электрстансиялари, саноат корхоналари ишлашидан ҳосил бўладиган газларнинг, шунингдек, ички ёниш двигателларидан чиқадиган ишлатилган газларнинг атмосферага чиқариб ташланиши билан боғлиқ.
Ҳолбуки, углеводород хомашёсини тежаш ва табиатнинг экологик ҳолатини яхшилаш қайта тикланадиган муқобил энергия манбаларидан фаол фойдаланиш йўли билан таъминланиши мумкин. Мазкур энергия турларининг афзаллиги шундаки, улар углеводород ресурсларини электр токи ишлаб чиқариш мақсадида шунчаки ёқиб юбориш ўрнига, улардан нефт кимёси саноатида фойдаланиш учун бу ресурсларни бўшатиб олиш имконини беради.
Тоза экалогик энергияни қаердан ва қанча миқдорда олиш мумкин.

1. 
   Денгиз тулқинларидан- 0,03q
   
2. 
   Шамол ёрдамида 0,04 q
   
3. 
   Сув ресурслари ҳисобига -0,065 q
   
4. 
   Қуёш нурлари ҳисобига 10 q
   

Мутахассисларнинг таъкидлашича, юртимиз иқлим шароитида қуёш, сув, шамол, биогаз сингари ноанъанавий энергиялардан фойдаланиш борасида улкан имкониятлар мавжуд. Мамлакатимиз ҳудудларида йилнинг қарийб 350 куни қуёшли бўлади, доимий шамол эсиб турадиган очиқ майдонлар кўп. Бундай табиий салоҳият бугунги кунда жаҳон миқёсида тобора оммалашиб бораётган юқори самарали қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш учун қўл келади.
Ўзбекистонда қайта тикланадиган энегиянинг янги потенциали деярли 51 млрд. т.н.э. ни ташкил этади. Унда гидро энергиянинг ҳиссаси 9.2 млн.т.н.э. Қуёш энегияси 50973 млн т.н.э. Шамол энергияси.2.2 млн т.н.э. ва геотермал энергияси ҳиссаси эса. 0.2 млн т.н.э. дир. Умумий техникавий потенциали эса 179 млн т.н.э. ни ташкил этади(гидро–1.8, қуёш– 176.8, шамол–0.4 млн т.н.э.) Ҳозирги вақтда мавжуд техникавий потенциалдан бор йўғи 0.3 фоизи фойдаланилмоқдаки, бу ҳам бўлса гидроэнегия ҳиссасига тўғри келади. Ўзбекистон дарёларининг техникавий потенциали 21 ТВт соат бўлиб шундан кичик гидроэнегетика ҳиссаси 10.4 ТВт соатни ташкил этади. Умуман дарёларимиз, сув ҳавзалари ва конлардаги умумий қувват 5,8 ГВт соат бўлган 250 та ГЭС ларни қуриш имкониятлари мавжуд. Ҳозирги вақтда бу потенциалнинг учдан бир қисмидан фойдаланилмоқда: 31 та ГЭС 1,7 ГВт қувват билан ишлаб, йилига 5,0–7,0 ТВт соат электр энергия хосил қилмоқда.
Республикамизда қайта ишланган энергия манбаларидан фойдаланишни жорий этишнинг асосий омиллари — чекка ҳудудларга энергия етказиб беришдаги муаммоларни бартараф этиш, фермер хўжаликларида энергиядан фойдаланиш даражасини ошириш, чуқур қудуқлар қазиш ва электр насослардан фойдаланиш орқали сув билан таъминлаш ишларини яхшилашдир. Бундан ташқари аҳоли сони кўпайиши натижасида энергияга бўлган талаб бир неча маротаба ортиб, бу ҳолат атроф-муҳит ифлосланиши ҳамда келажакда табиий энергия заҳиралари етишмовчилигига олиб келиши мумкин.
Айтиш керакки, энергия билан таъминлаш жараёнида қувватни янги технологиялар асосида қайта ишлаш анъанавий энергия билан таъминлаш услубларига қараганда анча арзонга тушади. Бугунги кунда фермерга ирригация тадбирларини мустақил равишда олиб бориш имконини берувчи муқобил энергия манбалари (артезиан қудуқ сувлари билан суғориш) муҳим аҳамият касб этади. Сувни чучуклаштириш, фермер хўжаликларини электр энергияси билан таъминлаш ишларида ҳам шундай ҳоллар учрайди. Техник жиҳатдан олиб қараганда, автоматлаштирилган ва компьютерлаштирилган бошқарув тизимлари шароитида қишлоқ хўжаликларида муқобил иш жараёнларини яратиш қийинчилик туғдирмайди.
Қуёш ва шамол энергиясида ишловчи модуль тизимларининг устунлиги уларнинг экологик жиҳатдан тозалигидир.Олим ва мутахассисларимиз бу борада кенг қўлланиладиган замонавий технологияларни яратиш бўйича кўплаб лойиҳаларни таклиф этмоқда. Илмий изланишлар натижасида яратилган илғор технологияларни амалга кенг жорий этиш, қуёш, биомасса, сув ва шамол энергияларидан фойдаланишнинг янги ва самарали усулларини излаб топиш мақсадида Ўзбекистон Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси ҳузурида “Эко-енергия” илмий-тадбиқий маркази ташкил этилган. Мазкур марказ ташаббуси билан юртимизнинг турли ҳудудларида қуёш энергияси асосида ишлайдиган кўплаб фотоелектр стансиялари ишга туширилди.Тошкент, Фарғона, Андижон, Наманган ва Хоразм вилоятларида қишлоқ врачлик пунктлари ва бошқа иншоотларга қуёш ва шамол коллекторларини ўрнатиш бўйича амалга оширилаётган тадбирлар табиий газни тежаш, муқобил энергиядан фойдаланишни ривожлантириш ҳамда энергетика таъминотини яхшилаш имконини бераётир.
Муқобил энергия турлари, чунончи геотермал энергиянинг, қуёш, сув, шамол ва биомасса энергиясининг (шу жумладан, маиший чиқиндиларни утилизация қилишдан олинадиган энергиянинг) имкониятлари катта.
Умуман яшиндан ҳам энергия олиш мумкин. Яшин улкан электр учкунидир. Яшинда ток кучи жуда улкан ва одатда 10000 дан 1000000 А гача бўлади. Яшин юзага келиш арафасида ер билан булут орасидаги кучланиш 10⁸ -10⁹ Вольтга етади. Яшин разряд ининг давомийлиги жуда қисқа микросекунд тартибида. Шунинг учун хар бир алохида яшинда утадиган умумий заряд миқдори унча катта бўлмайди. Бунинг учун янги технологиялар яратиб электр энергияси олиш мумкин.