K. D. Ushinskiyning hayoti, pedagogik faoliyati va dunyoqarashi

Mavzu : Rus pedagogi Konstantin Dmitriyevich Ushinskiyning pedagogik qarashlari
Rеjа:

1. 
   K.D.Ushinskiyning hayoti, pedagogik faoliyati va dunyoqarashi.
   
2. 
   K.D.Ushinskiy pedagogika fani va tarbiya san`ati haqida.
   
3. 
   K.D.Ushinskiy tarb iyaning xalqchillik prinsipi to'g'risida.
   
4. 
   Axloqiy va mehnat tarbiyasi haqida K.D.Ushinskiy.
   
5. 
   K.D.Ushinskiyning darsliklari va o'qituvchi haqidagi fikrlari, pedagogika- ning rivojlanishda uning roli.
   

K.D.Ushinskiy 19 fevral` 1824 yilda Tula shahrida tug'ildi. Uning otasi 1812 yilgi Vatan urushining veterani, uncha boy bo'lmagan chenovnik edi. Ushinskiy bolalik va o'smirlik davrlarini Chernigov gubernasiga qarashli Novgorod-Seversk shahri yaqinida bo'lgan ota-onasining katta bo'lmagan erida o'tqazadi.

22 yoshdan boshlab Ushinskiy Yaroslovldagi adliya liseyida ensiklopediya, qonun-shunoslik, davlat huquqi va moliya fanlari kafedrasi (kamerial fanlar)ga professorlik vazifasida ishlay boshladi.
K.D.Ushinskiy o'qituvchilik va professorlik faoliyati davrida hamma bilimini studentlarga berishga ularda ilm-fanlarni qunt bilan, jiddiy suratda o'qish havasini to'g'dirishga, ularda xalqqa muhabbat, unga xizmat qilish uchun tayyor turishi hissasini tarbiyalashga intiladi. Ushinskiyning progressiv faoliyatini ko'rolmagan reaksion kayfiyatiga professorlar, lisey rahbarlari, ichki ishlar ministrligining xodimlari uning ustidan hukumatga chaqiq xati yozdilar, K.D.Ushinskiyning fikri mavjud tuzumga noto'g'ri, buzuq, xavfli kishi deb tuhmat toshi otilgan.
1884 yilda YEvropada bo'lib o'tgan revolyusilar podsho hukumatini chuchitadi. Podsho hukumati shubhali kishilarni ta`qib ostiga ola boshlaydi. Shu jumladan Ushinskiy ham 1849 yilda liseydan “yomon otliq” qilib ishdan bo'shatiladi. Shundan so'ng u moddiy jihatdan qiynaladi. Shu yillari o'z zamonasiga progressiv bo'lgan “Sovremennik” va “Biblioteka dlya chiteniya” jurnallarida adabiy xodim bo'lib ishlaydi chet tillarini (ingliz tili) o'rganadi. Chet tillardagi asarlarni rus tiliga tarjima qiladi.
1859 yilda Ushinskiy Smol`niy aslzoda qizlar institutida o'qituvchi va inspektorlik vazifasida ishga o'tadi. Bu o'rta ma`lumot beradigan maktabdir. Yopiq o'quv yurti bo'lgan, bunda qizlar ta`lim va tarbiya olganlar. Ushinskiy institutga ishga borgach tubdan reformalar o'tkazadi.
1860-61 yillarda «Xalq maorifi ministrligi» jurnaliga rahbarlik qildi, quruq, kishilarni qiziqtirmaydigan umumiy jurnalni ilmiy pedagogika jurnaliga aylantirdi.
Ushinskiy “Mehnatning psixologik va tarbiyaviy ahamiyati” nomli maqolasida ijtimoiy qarama-qarshiliklarni qayd qildi. “Har xil mustaqil ishlab chiqarish uchun katta-katta kapitallarga bo'lgan ehtiyoj o'sa bormoqda: mustaqil ishlab chiqarishning soni kamaymoqda: bitta zo'r fabrika minglab kichik fabrikalarni yutib yubormoqda: birov semirib tentaklashmoqda, birov qashshoqlanib yakson bo'lmoqda: birovni boylik halok qilmoqda, birovni o'ta ketgan kambag'allik mashinaga aylantirmoqda.”
K.D.Ushinskiy tarbiya nazariyasini ishlagan vaqtida filosofiya, filologiya, pedagogika, psixologiya, anatomiya, fiziologiya, tarix fanlarni chuqur o'rgandi.
Uning fikricha tarbiyaning vazifasi yoshlarni har tomonlama rivojlantirishdan iborat: tarbiyachi va o'qituvchilar tarbiyaning prinsipini, qoidalarini o'rganishlari kerak va shu bilan birga ana shu qoida va qonunlarni amalyotga qo'llay bilishlari kerak.
Ushinskiy “Inson tarbiya predmeti sifatida” nomli asarida tarbiyaning psixologik asoslarini ishlab chiqdi. Bu asar pedagogik-psixologik asardir. Chunonchi, sezgilarning fiziologik asoslari: xotira, idrok, nutq, tafakkur kabi psixik prosesslar va ularning rivojlanishi yoritilgan. Bu asarda psixik xodisalarning ro'y berishi haqida xulosalar chiqariladi.
K.D.Ushinskiy pedagogika sistemasiga xalqchillik prinsipini asos qilib olgan. Ushinskiy “Ijtimoiy tarbiyada xalq ruxligi xaqida” nomli maqolasida ingliz, nemis, fransuz va AQSh dan tarqalgan tarbiya sistemasini tanqid qildi va bu sistemani ko'r ko'ronalarcha rus xalqiga qo'llash xato ekanligini qayd qiladi.
Ushinskiy tarbiyaning xalqchilligi degan iborani xalqning barcha bolalarini maktabda o'qitish, ona tilini ta`limning asosi qilib olish, bolalarga o'z vatanlari tarixidan, geografiyasidan, tabiatidan keng bilim berish deb bildi. Xalq ruxi bilan sug'orilgan tarbiya bolalarga vatanga muhabbat, vatan oldidagi burchlarini sezish hissini o'stirish va butun kuchlarini vatan, xalq xizmatiga qaratilgan bo'lishi lozim.
Xar bir avlod o'z xis tuyg'ularini, tarixiy voqialar, diniy e`tiqod, maslak natijalarini, boshidan kechirgan qayg'u va xursanchiliklarini ona tili xazinasiga qo'shadi. Xalq butun ma`naviy xayoti natijalarni ehtiyot qilib o'z tilida saqlab keladi. Til bor ekan, xalq ham bor, xalqning xayot ekanligini til orqali bilish mumkin.
Bola ona tilini o'zlashtirganda tovush va birikmalarni bilibgina qolmasdan tushunchalar, fikrlar va tuyg'ular badiiy obrazlarni ham o'zlashtiradi.
Ushinskiy kishi kаmоlgа еtgаn bўlishi uchun uning ақliy, jismоniy vа аxlоқiy ўsishi bir-birigа uyғun bўlishi kеrаk dеb bildi.
Ushinskiyning fikrichа аxlоқiy tаrbiyaning vоsitаlаri қўyidаgilаr:
1. Ta`lim; 2. O'qituvchining shaxsiy namunasi yoshlar qalbiga quyosh nuridek ta`sir etadi. 3. E`tiqod bolalarda-e`tiqodni tarbiyalamay turib ular qalbini rivojlantirib bo'lmaydi. 4. O'qituvchining mohirligi bilan munosabatda bo'lishi (pedagogik odob). 5. Ogohlantirish. 6. Qiziqtirish va jazolash.
Ushinskiy insonning to'g'ri rivojlanishida zarur shart mehnat deb biladi. Mehnat moddiy boylik yaratadi, insonning aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan takomil-lashtiriladi, qadr-qimmatini oshiradi. U jismoniy mehnat bilan aqliy mehnatning birlashtirilishini talab qildi. “O'qish ham mehnatdir va mehnat bo'lib qoladi, ammo to'la ma`noli mehnat bo'lishi lozim” – deb hisoblaydi.
Ushinskiy didaktika sohasidagi qarashlarini “Ona-tili”ni o'qitish yuzasidan qo'llanma, “Maktab-maorif ishlarini o'rganish uchun Shveysariya bo'ylab sayohat” maqola-larida bayon etdi.
Ushinskiyning fikricha ta`lim prinsiplari qo'yidagilar
Bolalarning kuchi etadigan bo'lishi.
Izchil bo'lishi.
Ko'rsatmali.
Puxta va mustaxkam o'zlashtirishi.
Ushinskiy Komenskiy va Pestalossiga nisbatan ta`limning ko'rsatmalilik prinspini nazariy jixatdan ishlab chiqdi. Bu prinsipni kishining yoshi va psixologiya-sidagi xususiyatlar jixatidan asosladi.
U ko'rsatmalilik tushunchasiga, suratlar, kolleksiyalar, modellar va hokozolarni kiritgan.
Ushinskiy o'quv materialni anglab, puxta va mustaxkam o'zlashtirishga e`tibor berdi.
O'quv materiallarini takrorlash xaqida to'liq metodikani ishlab chiqdi.
Ushinskiy ta`lim prosessida ikki stadiya borligini ko'rsatdi: birinchidan, bolalar o'qituvchining raxbarligi bilan buyum yoki xodisani kuzatadilar va shu buyum yoki xodisa xaqida umumiy tushuncha xosil qiladilar. Buning o'zi uchga bo'linadi:
1.Bolalar o'qituvchining raxbarligida buyum yoki xodisani bevosita o'zlashtiradilar.
2.O'qituvchining raxbarligida o'rganilayotgan buyum yoki xodisa to'g'risida olgan tasavvurlarini bir-biridan ajratadi, farq qiladi, solishtirib ko'radilar ular to'g'risida tushuncha xosil qiladilar.
3.O'qituvchi o'zi izox berib, bolalar olgan tushunchalarni to'ldiradi, asosiy momentlarni ikkinchi darajali momentlardan ayirib, tushunchalarni bir sestemaga soladi.
Ushinskiy “Rus tilining dastlabgi o'qitish”nomli maqolasida metodik ko'rsatmalar berdi. Uning fikricha o'qitishning uch vazifasi bor.
1. Bolalarning nutqini o'stirish.
2. Bolalarni o'z tilidan foydalanishga o'rgatish.
3. Tilning mashqini o'zlashtirish. Bu vazifalar bir vaqtda bajariladi.
K. D. Ushinskiy o'qitish prinsipiga asoslangan holda boshlang'ich ta`limga doir darslik ham tuzdi.
1. Ona-tili darsligi – bu alifbedan boshlanadi, bunda bolalarning fikrini o'stirish va tasavvurlarini kengaytirish ko'zda tutilgan.
Bolalar dunyosi darsligi-bu 3-4 sinfga mo'ljallangan bo'lib, bunda bolalarga geografiya va tabiyotdan boshlangich ma`lumot berishi ko'zda tutilgan.
2. Ushinskiyning fikricha o'qituvchi xalq orasida chiqqan bo'lishi kerak: u pedagogika va psixologiyani bilishi, pedagogik odob va maxoratlarga ega bo'lishi kerak. O'qituvchi o'z ustida mustaqil ishlab, ongini turli yangiliklari bilan boyitib borishi lozim.
Ushinskiy 1861 yilda “O'qituvchilar seminariyasining proekti”maqolasida boshlan-gich maktablar uchun o'qituvchilar tayyorlash tizimini ishlab chiqdi. Xulosa qilganimizda Ushinskiy Rossiyada maorif soxasida ko'p xizmat qildi. U «Rus dumboqchalarining do'sti»,“Rus muallimlarining muallimidir”.
Asosiy fikrlar Ushinskiy- xalq ta'limi va tarbiyaning milliyligini demokratlashtirish. U pedagogika nazariyasi falsafa, psixologiya, anatomiya va fiziologiya qonunlariga asoslanishi kerak, deb hisoblagan. Uning fikricha, pedagogika muvaffaqiyatli bo'lgan taqdirda ham, faqat o'z tajribasiga asoslanishi mumkin emas. Nazariya esa amaliyot bilan birga bo‘lishi kerak. Ushinskiy hech qanday asosga ega bo'lmagan nazariya hech qanday xulosa chiqarib bo'lmaydigan fakt yoki tajriba kabi foydasiz narsa bo'lib chiqadi, deb yozgan. Bu nazariya voqelikni, fakt fikrni inkor eta olmaydi.
Bundan tashqari Konstantin Dmitrievich tarbiya va ta'lim har bir xalqning o'ziga xosligini hisobga olishi kerak, deb hisoblardi, ya'ni. an’analari, geografiyasi, tarixiy xususiyatlari. Uning fikricha, millat ona tili va ona tarixini o'rganish va hurmat qilish orqali namoyon bo'ladi. Bunday tarbiya, u aytganidek, bolalarda vatanparvarlik, Vatan oldidagi burch va milliy g'urur tuyg'ularini rivojlantirishi kerak, ammo bu shovinizmga yot va boshqa xalqlarga hurmatni o'zida mujassam etgan.
Ushinskiy tarbiyani barkamol shaxsni yaratishning ongli jarayoni sifatida belgilagan. Uning fikricha, pedagogikada axloqiy tarbiya muhim o‘rin tutadi. U axloqiy ta’sir tarbiyaning asosiy vazifasi, aqlni rivojlantirish, boshni bilim bilan to‘ldirishdan muhimroq ekanligini ta’kidlagan. Konstantin Dmitrievich odob-axloq tarbiyasi insonda intizom, insonparvarlik, halollik, mehnatsevarlikni rivojlantirishi kerak, deb hisoblagan. Bundan tashqari, o'z-o'zini hurmat qilish kamtarlik bilan birlashtirilgan. Ushinskiy buyuk rus xalqining ta'lim sohasidagi ko'p asrlik boy tajribasini e'tiborsiz qoldirgan va xalq manfaatlarini hisobga olmagan holda, Evropani, birinchi navbatda, nemisni mexanik ravishda yuklagan har bir kishini tanqid qildi. pedagogik nazariya va amaliyot.
Asrlar davomida shakllangan xalq ta’limigina o‘zining o‘ziga xosligi va o‘ziga xosligini saqlab qoladi. “Biz bejiz tarbiyani o'ylab topmoqchimiz: tarbiya rus xalqining o'zi kabi asrlar davomida mavjud bo'lgan - u bilan tug'ilgan, u bilan birga ulg'aygan, uning butun tarixini, butun tarixini o'zida aks ettirgan. eng yaxshi va eng yomon fazilatlar. Bu bir-birini almashtirib, Rossiyaning yangi avlodlari o'sib chiqqan tuproqdir. U o'ziga, uning talablariga, kuchli tomonlariga, kamchiliklariga moslashish orqali urug'lantirilishi, takomillashtirilishi mumkin, ammo uni qayta tiklash mumkin emas ", deb yozgan Ushinskiy.
Ma'lumki, rus zodagonlari chet el aristokratiyasining didi va urf-odatlariga taqlid qilgan, uydagi hamma narsaga nigilistik munosabatda bo'lgan va oilalarda frantsuz, ingliz va nemischa bolalarni tarbiyalagan, ularni uydagi hamma narsadan uzoqlashtirgan " umumiy". Bu tendentsiya fransuz tili va adabiyotini bilish "yaxshi did" ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilgan yopiq ta'lim muassasalarida ham hukmronlik qildi. Butun rus tiliga yot bo'lgan ta'lim yo'nalishi klassitsizm va Gerbart pedagogikasi ustunlik qilgan gimnaziyaga kirib bordi. Ona tili, rus adabiyoti, tarix, geografiya fanlarini o‘rganishga unchalik e’tibor berilmagan. Bularning barchasi ta'limning o'z-o'zidan, xalqqa asoslangan rivojlanishiga to'sqinlik qildi.
Haqiqiy ta'lim, o'qituvchi K.D. Ushinskiy oddiy xalq orasida omon qoldi, mehnatkash va vatanparvar bo'lib, hamma narsani - tilni, og'zaki ijodini, qo'shiqni, tabiatni, qahramonlik o'tmishini, ozodlikka intilishini qadrlaydi. “Ajablanarlisi shundaki, xalqning o'zi tomonidan yaratilgan va mashhur tamoyillarga asoslangan ta'lim mavhum g'oyalarga asoslangan yoki boshqa xalqlardan olingan eng yaxshi tizimlarda uchramaydigan tarbiyaviy kuchga ega.
Va u nafaqat tanqid shaklida rus xalqiga begona tarbiya tizimini rus zaminida o'rnatishga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi, balki o'zining asl pedagogik tizimini milliylik g'oyasi asosida qurdi. rus xalqi hayotining talablari asosi. Ushinskiy rus hayotining asl rivojlanish vazifasini belgilab, shunday deb yozgan edi: "Endi faqat Buyuk Pyotr boshlagan ishni davom ettirish mumkin emas, faqat chet elda paydo bo'lgan narsalarni o'zlashtirish ... har qachongidan ham ko'proq. xalqning o'ziga murojaat qilish kerak; uning nafaqat moddiy, balki ma'naviy ehtiyojlarini ham bilib oling. Ammo o'rganishning o'zi etarli emas, siz ularga yaqin bo'lishingiz, ularni o'z qalbingizning ehtiyojlariga aylantirishingiz va bu ehtiyojlarni qondirib, xalqqa tarixiy yo'l ochishingiz kerak.
K. D. Ushinskiy tarbiyani tashkil etishdagi tashqi o`xshashlik tarbiyani barcha xalqlar uchun ham o`z yo`nalishi, ham mazmuni bir xil deb hisoblash uchun asos bo`la olmaydi, deb ogohlantirgan. Har bir xalqning tarbiyaviy g‘oyalari milliy ma’naviyat bilan sug‘orilganligi, ularni begona zaminga ko‘chirib bo‘lmasligini ta’kidladi. Har bir xalqning hayotining o'ziga xos xususiyatlarini va umumiy ruhini hisobga olmasdan, bir xalqning boshqa pedagogik g'oyalar yoki tajribalardan qarz olish zararli ekanligini ta'kidlab, Ushinskiy shunday xulosaga keladi: mavhum g'oyalarga asoslangan yoki boshqa odamlardan olingan eng yaxshi tizimlarda emas. "
Ammo agar biz Ushinskiyni Rossiya va uning madaniyatini dunyoning boshqa davlatlaridan ajratib qo'yish tarafdori deb hisoblasak, xato qilgan bo'lamiz. Ushinskiyning fikricha, pedagogik g‘oyalarni amaliyotda rivojlantirish sohasida bir xalqqa tegishli bo‘lmagan, ijtimoiy tarbiya g‘oyalari, maktab tizimi, o‘qitishning turli uslubiy qoidalari va boshqalar kabi yutuqlar mavjud bo‘lsa-da. bu yutuqlarni har bir xalqning individual talablari ruhida qayta ishlash kerak.
Boshqa xalqning pedagogik tajribasidan, boshqa davlat tajribasidan ham foydalanish mumkin. “Ammo bu foydalanish xalq ta’limi asoslarini xalqning o‘zi mustahkam qo‘ygandagina zararsiz bo‘lib chiqadi. Siz asboblarni, ixtiro vositalarini qarzga olishingiz mumkin va kerak, lekin siz birovning xarakterini va xarakter ifodalangan tizimni qarzga olmaysiz. Boshqa tomondan, inson qanchalik ko'p xarakterga ega bo'lsa, u uchun har qanday jamiyat shunchalik xavfsizroqdir; va xalqning xalq ta'limi qanchalik ko'p xarakterga ega bo'lsa, u boshqa xalqlardan xohlagan narsasini shunchalik erkin olishi mumkin ".
K. D. Ushinskiy xalqning tarbiyaviy idealining dinamikligini, uning xalq tarixining borishi bilan bog'liq rivojlanishini qayd etishda juda to'g'ri edi. Idealni faqat o‘tmishdan izlab bo‘lmaydi, u hozirgi zamon va xalqning kelajakka intilishlarini o‘z ichiga oladi.
Xalq ideali hamisha xalqning o‘zligini anglash darajasini, uning vijdoni, yaxshilik va yomonlik, illat va fazilatlar haqidagi qarashlarini ifodalaydi. Bu ideal xalq xarakterini, jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni aks ettiradi. Vaqt o'tishi bilan idealning o'zgarishi bilan uning qayta baholanishi ham sodir bo'ladi. Bu statik emas, unda eskisidan nimadir qoladi va har doim yangisi paydo bo'lib, yangi vaqtning eng yaxshi tomonlarini aks ettiradi. O'tmishda buzilmas bo'lib tuyulgan narsa zamonaviy insoniyat nazarida butunlay boshqacha ahamiyatga ega. K.D.Ushinskiy, masalan, Fransiya va Germaniyadagi ideallar Angliyaga qaraganda tezroq o‘zgarib borayotganini ta’kidladi. Shimoliy amerikaliklarga kelsak, ular ingliz odob-axloqidan deyarli butunlay voz kechgan va g'ayrioddiy o'ziga xos mavjudot bo'lgan odamning o'ziga xos idealini "ishlab chiqadilar".
K.D.Ushinskiy, albatta, idealning mohiyatini sinfiy tushunishni ochib berishdan yiroq edi. Ammo u buni ko‘plab zamondoshlari bilan solishtirganda tushunishda uzoqqa bordi va ideal, jumladan, tarbiyaviylik ham tarixan shartlanganligini, unda milliy unsurlar mavjudligini, “xalqning inson ideali har bir xalqda o‘zgarmoqda, degan fikrni ilgari surdi. sinf bo'yicha". Inson o'z idealini rivojlantiradi, uni o'z avlodlarida amalga oshirishga intiladi, buning uchun birinchi navbatda tarbiya qo'llaniladi. Shu bilan birga, u ta’kidlaganidek, “maktab ta’limi butun xalq ta’limidan uzoqdir. Din, tabiat, oila, rivoyatlar, she’riyat, qonunlar, sanoat, adabiyot – xalqning tarixiy hayotini tashkil etuvchi hamma narsa uning haqiqiy maktabini tashkil etadi...”.
K.D.Ushinskiyning ta’kidlashicha, maktab ta’limini har qancha urinmasin, hayotdan chetlab bo‘lmaydi. U o'qituvchilarning ham, o'quvchilarning ham e'tiqodlariga, ularning intilishlarini shakllantirishga ta'sir qiladi, o'quv materialini tanlashni belgilaydi. Ijtimoiy ta'lim, ta'kidladi u, tarixni boshqarmaydi, balki unga ergashadi. Jamiyatning axloqiy ideali ham tarbiyaviy idealdir. U o'ziga xos, ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan shartlangan.
Ta'lim ideali hayotni anglash shakllaridan biri bo'lib, uni amalga oshirish uni o'zgartirish shakllaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Karimov I. A. Barkamol avlod O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Tosh. 1999.
   
2. 
   K.Hoshimov va boshqalar. Ped. Tarixi. 1996-2005 y.
   
3. 
   O'zbek pedagogikasi antologiyasi.II-j.
   
4. 
   Goncharov N.N. K.D.ning pedagogik tizimi. Ushinskiy. - M., 1974 yil
   
5. 
   Grevtseva G.Ya. K. D. Ushinskiy xalq ta'limi haqida / Ushinskiy K.D. va zamonaviy fan va amaliyotni rivojlantirish: mintaqaviy universitetlararo konferentsiya materiallari. - Odamlar, 2004 yil
   
6. 
   Saltanov E.N. K.D pedagogikasida mehnat va axloqiy tarbiya. Ushinskiy // Pedagogika. № 4. 2004 yil
   
7. 
   Usova A.V. K. D. Ushinskiy va zamonaviy ta'lim muammolari: ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari. 26 oktabr 1999 yil - Chelyabinsk, 2000 yil
   
8. 
   K.D. Ushinskiy Pedagogik adabiyotning afzalliklari haqida / K.D. Ushinskiy. - M .: Pedagogika, 1996 yil.
   
9. 
   K.D. Ushinskiy Inson tarbiya sub'ekti sifatida. Pedagogik antropologiya tajribasi / K.D. Ushinskiy. - Leningrad: Akademiya nashriyoti pedagogika fanlari, 1948.