К. Б. Уразов, Н. У худайбердиев, М. М. Ибрагимов, Д. К. Уразов

Нотовар характеридаги олинадиган счётлар – бу корхонада турли жисмоний ва юридик шахслар билан бошқа операциялар бўйича вужудга келадиган дебиторлик қарзлар. Буларга ходимларга иш ҳақи, хизмат сафари ва бошқа мақсадлар учун олдиндан берилган бўнаклар, ходимларга берилган кредит ва қарзлар, бюджет ва бюджетдан ташқари мақсадли фондларга олдиндан ўтказилган тўловлар, таъсисчиларнинг устав капиталидаги улуши бўйича қарзлари, шунингдек бошқа нотовар характеридаги муносабатлар бўйича вужудга келган дебиторлик қарзлар мисол бўлади.
Ҳисобот даврларига кўра барча товар ва нотовар характеридаги олинадиган счётлар қисқа муддатли (бир йилгача) ва узоқ муддатли (бир йилдан ошиқ) турларга бўлинади.
Тўлов муддатига кўра барча олинадиган счётлар тўлов муддати ўтмаган ва тўлов муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзларга бўлинади. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган тартибга асосан 90 кунгача келиб тушмаган дебиторлик қарзлар муддати ўтмаган, 90 кундан ортиқ муддатда келиб тушмаган дебиторлик қарзлар эса муддати ўтиб кетган қарзлар бўлиб ҳисобланади. Республикамиз қонунларига мувофиқ 90 кундан тўлов муддати ошиб кетган дебиторлик қарзларига йўл қўйганлиги учун хўжалик юритувчи субъектларнинг раҳбарлари ва бош ҳисобчилари маъмурий ва молиявий жаъзога тортилади.
Даъво муддатига кўра олинадиган счётлар даъво муддати ўтиб кетмаган ва даъво муддати ўтиб кетган дебиторлик қарзларга бўлинади. Чунончи, тўлов муддати 3 йилдан ошмаган олинадиган счётлар даъво муддати ўтмаган қарзлар, тўлов муддати 3 йилдан ошиб кетган олинадиган счётлар эса даъво муддати ўтиб кетган қарзлар бўлиб ҳисобланади. Солиқ тўловлари бўйича тўлов муддати 5 йилдан ошмаган қарзлар даъво муддати ўтмаган қарзлар, тўлов муддати 5 йилдан ошиб кетган қарзлар эса даъво муддати ўтиб кетган қарзлар бўлиб ҳисобланади. Республикамиз қонунларига мувофиқ даъво муддати ўтиб кетган қарзлар балансдан чиқарилиши, даъво муддати ўтиб кетмаган қарзлар асоссиз балансдан чиқарилмаслиги лозим.
Келиб тушиш эҳтимолига кўра олинадиган счётлар келиб тушиши шубҳали ва келиб тушиши шубҳасиз бўлган дебиторлик қарзларга бўлинади.