K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va audit o‘quv qo‘llanma toshkent «O‘qituvchi» -2004

21- son BXMS ga muvofiq schyotlar rejasining tarkibiy tuzilishi

Qismlarning nomi	Bo‘limlarning nomi	Schyotlarnin
		g seriyasi
I. Uzoq muddatli aktivlar	1.Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va
	boshqa uzoq muddatli aktivlar	01- 09

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

31

II. Joriy aktivlar		2.Tovar-moddiy zaxiralar	10–29
		3.Kelgusi davr harajatlari va muddati
		uzaytirilgan harajatlar –joriy qismi.	30–39
		4.Olinadigan schetlar	40–49
		5. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli
		investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar	50–59
III. Majburiyatlar		6.Joriy majburiyatlar	60–69
		7.Uzoq muddatli majburiyatlar	70–79
IY. Xususiy kapital		8.Kapital, foyda va rezervlar	80 –89
Y..Moliyaviy	natijalarni	9.Daromadlar va harajatlar	90 –99
shakllanishi va ishlatilishi
YI.Balansdan tashqari			001- 014
schyotlar

Buxgalteriya hisobi schyotlarining tasnifi. 21- son BXMS ga muvofiq buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan schyotlar quyidagi belgilari bo‘yicha tasniflanadi ( 5- chizmaga qarang).


Buxgalteriya hisobi schyotlari

Doimiyligiga
		1.Doimiy schyotlar
ko‘ra
		2.Vaqtinchalik (tranzit) schyotlar

		1.Aktiv schyotlar
Balansda
		2.Kontaktiv schyotlar
joylashishiga
		3.Passiv schyotlar
ko‘ra
		4.Kontrpassiv schyotlar

Balans
		1.Balans schyotlari
valyutasiga
		2.Balansdan tashqari schyotlar
kiritilishiga ko‘ra

Ma’lumotlarni		1.Sintetik schyotlar
jamlash		2.Analitik schyotlar
darajasiga
ko‘ra

Buxgalteriya_hisobi_schyotlarini_tasniflash_asoslari'>5-chizma. Buxgalteriya hisobi schyotlarini tasniflash asoslari

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

32


Doimiyligiga ko‘ra buxgalteriya hisobi schyotlari doimiy va tranzit schyotlarga bo‘linadi.


Doimiy schyotlar deganda hisobot davrining oxirida qoldiqqa ega bo‘ladigan va buxgalteriya balansida aks ettiriladigan aktivlar, xususiy kapital va majburiyatlarni hisobga olishga mo‘ljallangan schyotlar tushuniladi.


Tranzit schyotlar deganda hisobot davrida korxonaning daromad va harajatlarini hisobga olish uchun qo‘llanilib, hisobot davrining oxirida yopilib ketadigan va qoldiqqa ega bo‘lmaydigan schyotlar tushuniladi.


Balans tomonlarida joylashishiga ko‘ra buxgalteriya hisobi schyotlari aktiv, kontraktiv, passiv, kontrpassiv schyotlarga bo‘linadi.


Aktiv schyotlar – korxona aktivlarini aks ettirishga muljallangan schyotlar.


Passiv schyotlar – korxona aktivlarini tashkil topish manbalarini ko‘rsatuvchi xususiy kapital va majburiyatlarni aks ettirishga muljallangan schyotlar.


Kontraktiv schyotlar – korxona aktivlarining sof qiymatini topishda chegirib tashlanadigan summalarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlar.


Kontrpassiv schyotlar – korxonaning xususiy kapitali va majburiyatlarining sof qiymatini topishda chegirib tashlanadigan summalarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlar.


Balansga summasi kiritilishiga ko‘ra buxgalteriya hisobi schyotlari balans va balansdan tashqari schyotlarga bo‘linadi.


Balans schyotlari –bu qoldiqlari balansga kiritiladigan schyotlar. Aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitalni aks ettirishga mo‘ljallangan barcha schyotlar balans schyotlari hisoblanadi.


Balansdan tashqari schyotlar – korxonada vaqtinchalik saqlanayotgan, foydalanilayotgan, lekinda unga tegishli bo‘lmaganligi uchun balansga kiritib bo‘lmaydigan aktivlarni, shartli huquq va majburiyatlarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlar.


Ma’lumotlarni jamlash darajasiga ko‘ra buxgalteriya hisobi schyotlari sintetik va analitik schyotlarga bo‘linadi.


Sintetik schyotlar – bu ma’lumotlarni faqat pul ifodasida qayd etib va jamlab beruvchi schyotlar. Ular asosida yuritiladigan hisob sintetik hisob deb ataladi. 21- son BHMSda ko‘rsatilgan barcha schyotlar sintetik schyotlar hisoblanadi. Demak, davlat tomonidan faqat sintetik schyotlar reglamentlash-tiriladi.


Analitik schyotlar – bu ma’lumotlarni turli batafsilliklarda va turli o‘lchov birliklarida qayd etib va jamlab beruvchi schyotlar. Ushbu schyotlar asosida yuritiladigan hisob analitik hisob deb ataladi. Analitik schyotlar korxonalar tomonidan mustaqil ravishda ochiladi va yuritiladi. Analitik schyotlar summalarining yig‘indisi sintetik schet summasiga teng bo‘lishi lozim. Masalan, korxonaning № 6010 «Ta’minotchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» sintetik schyotida aks ettirilgan jami qarzlarining summasi ushbu schyotga ochilgan

analitik schyotlar (ushbu holda alohida ta’minotchilar) ning qarzlari summasining yig‘indisidan iborat bo‘lishi kerak.

21- son BHMS ga muvofiq schyotlar 4 xonali sonlar bilan raqamlanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini kompyuterlarda yuritishda ushbu raqamlarni seriyalarga ajratish muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, moliyaviy hisobot shakllarini tuzish uchun schyotlarning 4 xonali sonlaridagi birinchi ikkitasi yetarli hisoblanadi, chunki

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

				33
aynan	shu birinchi ikkita raqamlar hisobotda aks etuvchi ko‘rsatkichlarning							umumiy
summalarini ifodalaydi, masalan 01- seriyali raqam						asosiy vositalar		bo‘yicha
yuritiladigan		barcha sintetik schyotlarning ( 0110-0199)				ma’lumotlarini , 90- seriyali
raqam	sotishdan		olingan	daromadlar	bo‘yicha	yuritiladigan barcha		sintetik
schyotlarning ( 9010-9030) ma’lumotlarini jamlab beradi.
21- son		BHMS sifatida tasdiqlangan			schyotlar	rejasi kitobga 1-	ilova qilib
keltirilgan.
Buxgalteriya			hisobi	schyotlarining	tuzilishi	va yuritilishi.	Amaliyotda

buxgalteriya hisobi schyotlari kitoblar, jurnallar, memorial-orderlar, vedomostlar, kartochkalar ko‘rinishida qo‘lda yoki zamonaviy kompyuterlarning ekranlarida yuritiladi. Ushbu hujjatlar buxgalteriya hisobi schyotlarining registrlari hisoblanadi. Registrlar ko‘rinishida yuritiladigan buxgalteriya hisobi schyotlari yozuvlarni tartib bilan tizimlash uchun ikki tomonga ajratiladi – chap va o‘ng tomonlarga. Schyotlarning chap tomoni «debet», o‘ng tomoni esa –
«kredit» deb ataladi.² Har bir schyot ichki tomondan to‘rtta elementni o‘z ichiga oladi:

0. 
   Bosh qoldiq –bu schyot bo‘yicha hisobot davri boshidagi qoldiq summa. Buxgalterlar tilida uni «bosh saldo» ham deb ataydilar.
   
1. 
   Debet oborot –bu schyotning debet tarafiga yozilgan summalarning yig‘indisi. Aktiv schyotlarda ushbu oborot hisobot davrida schyotning bosh qoldig‘i summasini jami qanchaga ko‘payganligini bildiradi, passiv schyotlarda esa - hisobot davrida schyotning bosh qoldig‘i summasini jami qanchaga kamayganligini bildiradi.
   

0. 
   Kredit oborot - bu schyotning kredit tarafiga yozilgan summalarning yig‘indisi. Aktiv schyotlarda ushbu oborot hisobot davrida schyotning bosh qoldig‘i summasini jami qanchaga kamayganligini bildiradi, passiv schyotlarda esa - hisobot davrida schyotning bosh qoldig‘i summasini jami qanchaga ko‘payganligini bildiradi.
   

0.