K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va audit o‘quv qo‘llanma toshkent «O‘qituvchi» -2004

Nomoddiy aktivlarning sintetik va analitik hisobi. 21- son BHMS da nomoddiy aktivlar hisobini yuritish uchun aktiv bo‘lgan № 0400 «Nomoddiy aktivlar hisobi schyotlari» va kontraktiv bo‘lgan № 0500 «Nomoddiy aktivlarning eskirishi hisobi schyotlari» tizimlari ko‘zda tutilgan.

	Aktiv schyotlar		Kontraktiv schyotlar
0410	Patentlar, litsenziyalar va nou-xau	0510	Patentlar, litsenziyalar va nou-
			xaularning amortizatsiyasi
0420	Savdo markalari, tovar belgilari	0520	Savdo markalari, tovar belgilari
	va sanoat namunalari		va sanoat namunalarining
			amortizatsiyasi
0430	Dasturiy ta’minot	0530	Dasturiy ta’minotning
			amortizatsiyasi
0440	Yerdan va tabiiy pesurslardan	0540	Yerdan va tabiiy pesurslardan
	foydalanish huquqi		foydalanish huquqining
			amortizatsiyasi
0450	Tashkiliy harajatlar	0550	Tashkiliy harajatlarning
			amortizatsiyasi
0460	Franchayz	0560	Franchayzning amortizatsiyasi
0470	Mualliflik huquqlari	0570	Mualliflik huquqlarining
			amortizatsiyasi
0480	Gudvil
0490	Boshqa nomoddiy aktivlar	0590	Boshqa nomoddiy aktivlarning
			amortizatsiyasi

0410-0490 «Nomoddiy aktivlar hisobi schetlari»ning debetida ularning boshlang‘ich qiymatini oshishiga olib keluvchi operatsiyalar (masalan, yangi nomoddiy aktivlarni sotib olinishi, ularni bepul kelib tushushi, qayta baholanishi, inventarizatsiyada aniqlangan ortiqchalar), kreditida esa nomoddiy aktvlarning boshlang‘ich qiymatini

kamayishiga olib keluvchi operatsiyalar (masalan, ularni sotilishi, bepul berilishi, hisobdan chiqarilishi, aniqlangan kamomadlar) quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan aks ettiriladi.

№	Operatsiyaning mazmuni	Debet	Kredit	Yozuvga asos
		schet	schet	bo‘luvchi hujjat
1.	Nomoddiy aktivlar sotib olinganda	0410-	0830	Shartnomalar,

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

85

		0490		schet-fakturalar
2.	Ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik	0410-	3190	Loyiha-smeta
	ishlanmalari natijasida qabul qilingan	0490		hujjatlari,
	nomoddiy aktivlarning xaqiqiy			dalolat-nomalar
	tannarxiga
3.	Bepul kelib tushgan nomoddiy	0410-	8530	Shartnoma,
	aktivlarning ekspert yuli bilan	0490		dalolatnoma,
	belgilangan qiymatiga			schet-faktura
4.	Ta’sis badali sifatida kirim qilingan	0410-	4610	Ta’sis
	nomoddiy aktivlarning kelishuv	0490		shartnomasi,
	bahosidagi qiymatiga			dalolatnoma,
				schet- faktura
5.	Inventarizatsiyada aniqlangan ortiqcha	0410-	9390	Qaror,
	nomoddiy aktivlarning qiymatiga	0490		dalolatnoma
6.	Nomoddiy aktivlarni sotilishi va bepul
	berilishida :
	-sotish qiymatiga	4010	9220	Shartnoma,
	-QQS summasiga	9220	6410	Schet-faktura,
	-boshlang‘ich qiymatga	9220	0410-	dalolatnoma
			0490
	-eskirish summasiga	0510-	9220
		0590
	-olingan foydaga	9220	9320
	-ko‘rilgan zararga	9430	9220
7.	Nomoddiy aktivlar moliyaviy
	investitsiyalar sifatida kiritilganda:
	-kelishuv qiymatiga			Shartnoma,
		0610-	9220	Schet-faktura,
	-boshlang‘ich qiymatiga	0690		dalolatnoma
		9220	0410-
	-eskirish summasiga		0490
		0510-	9220
	-QQS summasiga	0590
	-olingan foyda summasiga	9220	6410
		9220	9320
8	Gudvil korxona harajatlari evaziga	Hara-jat	0480	Raschet
	hisobdan chiqarilganda	schyot-
		lari
9.	Inventarizatsiyada kamomad
	aniqlanganda
	-boshlang‘ich qiymatga	9220	0410-	Dalolatnoma,
			0490	qaror
	-eskirish summasiga	0510-	9220
		0590
	-kamomad summasiga	470	9220

BXMS № 7 «Nomoddiy aktivlar» ga muvofiq ( p.46 ) nomoddiy aktivlar har yilning oxirida yakuniy hisobot tuzish oldidan inventarizatsiyadan o‘tqazilishi lozim.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

86

Bundan tashqari ular qayta baholashda, korxonada reorganizatsiya (birlashish, bo‘linish) yuz berganda, korxona tugatilganda inventarizatsiya qilinadi. Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiyasini o‘tqazish BXMS № 19 «Invetarizatsiyani tashkil qilish va o‘tqazish»da belgilangan tartib bo‘yicha amalga oshiriladi.

Nomoddiy aktivlarning qiymati oshirilganda inventarizatsiya qaydnomasi ma’lumotlari asosda quyidagi buxgalteriya yozuvlari qilinadi:

23. 
    Boshlang‘ich qiymat oshirilganda
    

Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktvlar hisobi schetlari» Kredit 8510 «Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar»

5888. 
      Boshlang‘ich qiymat kamaytirilganda
      

Debet 8510 «Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» Kredit 0410-0490 «Nomoddiy aktvlar hisobi schetlari»

Nomoddiy aktivlarning analitik hisobi moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha har bir inventar ob’ektning kodi (tartib nomeri) bo‘yicha kartochkalarda yoki kitobda yuritiladi. Ushbu kartochka va kitoblar nomoddiy aktivlar kelib tushganda ochiladi va ularning butun foydali xizmat muddati davri davomida saqlanadi.

Nomoddiy aktivlarni eskirishining hisobi. Nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashda quyidagi omillar asos qilib olinadi:

23. 
    Foydali xizmat muddati;
    

23. 
    Korxonaning ustav faoliyatining muddati;
    
24. 
    Nomoddiy aktivning jismoniy va ma’naviy eskirish harakteri;
    

Foydali xizmat muddatini hisoblash mumkin bo‘lgan nomoddiy aktivlar uchun yillik eskirish summasi ularning amortizatsiyalanadigan qiymatini foydali xizmat yillar soniga bulish yo‘li bilan topiladi. Topilgan summani 12 ga bo‘lib, har oylik eskirish summasi harajatlar schyotlariga olib boriladi.

Foydali xizmat muddatini aniqlash qiyin bo‘lgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha xizmat muddati eng ko‘pi bilan 5 yil qilib, lekinda korxona ustav faoliyati muddatidan ko‘p bo‘lmagan mudddatga, belgilanadi (BXMS № 7, p. 39.2).

BXMS № 7 ga muvofiq (p.42-44), nomoddiy aktivlarga amortizatsiya (eskirish) hisoblash xuddi asosiy vositalar singari bir maromli, bajarilgan ish hajmiga proporsional, xizmat yillari sonlari yig‘indisiga proporsional (kumulyativ) va kamayib boruvchi qoldiq qiymatdan hisoblab topish usullari bo‘yicha amalga oshiriladi. Tanlangan usul (usullar) korxonaning hisob siyosatida ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Asosiy vositalar kabi nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisoblashda Soliq Kodeksi negiziga bir maromda hisoblash usuli olingan, qolgan usullar bo‘yicha hisob-kitoblarda aniqlangan me’yordan ortiqcha summalar foyda solig‘i bazasiga qayta qo‘shiladi va shu yo‘l bilan soliqga tortiladi.

Har hisobot yili oxirida nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati qayta ko‘rib chiqilishi va shunga mos ravishda amortizatsiya (eskirish) me’yori o‘zgartirilishi mumkin ( BXMS № 7, p. 46 ).

Nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya (eskirish) ni hisoblanishi ularning ishlatish maqsadiga ko‘ra 0510-0590-schetlarning kreditida va harajatlar schetlarining ( 2010, 2310, 2510, 2710, 3110,9410,9420 ) debetida aks ettiriladi. 0510-0590 schetlarning debetida nomoddiy aktivlarni sotilishi, bepul berilishi, hisobdan chiqarilishi, kamomadlari va ta’sis badali sifatida kiritilishi munosabati bilan ularga to‘g‘ri keladigan jamlangan eskirish summasini kamaytirish aks ettiriladi. Bunda 9220 «Boshka aktivlarni

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

87

sotilishi va turli chiqimlari», 0480 «Gudvil», 8510 «Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schyotlari kreditlanadi.

Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasining analitik hisobi har bir nomoddiy aktiv bo‘yicha kartochkalarda yoki kitobda olib boriladi.