|
3. fo n etik a , gram m atika, imlo va nutq o'stirish.
U larda o 'q u vchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilim lar m azm uni
va ularning bilim, ko'nikm alariga qo'yilgan talablar ko'rsatiladi:
H ar bir bo'lim bir necha qism lardan iborat. M asalan, „Sinfda, sinf-
dan tashqari o'qish va nutq o'stirish" bo'lim i „Sinfda o 'q ish ", „Sinfdan
tashqari o 'qish", „O 'qish mavzulari". „O 'qish ko'nikm alari". „M atn
ustida ishlash" kabi qismlarni o 'z ichiga oladi.
Savol va topshiriqlar
1. Ona tili o'qitish metodikasining predmeti nimadan iborat?
2. Metodika fani qanday masalalarni o'rganadi?
3. Ona tili o'qitish metodikasining asosiy vazifalarini ta'riflab boring.
4. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi fanining asosiy
bo'limlarini aytib bering.
5. Ona tili o'qitish metodikasi fanining metodologik asoslari ni izohlang.
6. Ona tili o'qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog'liqligini tu-
shuntiring.
7. Ona tili o'qitish metodikasining o'ziga xos tamoyillari qaysilar? Ularga
tavsif bering.
8. Nazariy metod nima va n qanday hollarda tatbiq etiladi?
9. Empirik mctodni tushuntirib bering.
10. Eksperiment vazifasiga ko'ra qanday hollarda o'tkaziladi?
11. Ona tilini o'qitish tarixiga tavsif bering.
12. Boshlang'ich sinflarda ona tili mashg'ulotlarining turi va mazmunini
sharhlung.
13. Boshlang'ich sinflar ona tili davlat ta’lim standarti va dasturiga o'z
nuinosabatingizni bildirib taqriz yozing.
14. „Ona tili — boshlang'ich sinflarda o'quv predmeti" mavzusida qisqa-
clia ma’ruza tayyorlang.
SAVOD 0 ‘R G A T IS H M E T O D IK A S I
Savod o‘rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik
asoslari
0 ‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi.
M aktabda o'qitish
elem en tar o'q ish va yozishga o'rg atish d an boshlanadi. ,,Alifbe“ga
asoslangan holda qisqa vaqt ichida o 'q u v chilar o 'q ish va yozishga
o'rgatiladi. y a’ni o'q ish va yozish ko'nikm asini egallaydilar.
Savod o 'rg atish davrida o 'q ish va yozish harakatini m aqsadga
m uvofiq ravishda bajara olish o 'q ish va yozish k o'nikm asi deyiladi.
Bu k o 'n ik m a bilim ni talab qiladi, ch un k i har qanday k o 'n ik m a
bilim siz shakllanm avdi. Bilim k o 'n ik m ag a aylanm agan bo 'lish i
m um kin. M asalan, bola
v
harfining elem en tlarin i, yozuv chiziqlari
orasiga q anday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olm asligi
yoki o 'q u v c h i harflam i tanib, ularni o 'q iy olmasligi m um kin. Yozish
k o 'n ik m asin i hosil qilish uch un boshqa faoliyat tu rlari, y a ’ni yozish
jaray o n id a partada to 'g 'ri o 'tirish , ruchkani b arm o q lar orasida tu -
lish, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar h am o 'rgatilad i.
O 'q ish va yozish ko'nikm asi takom illashtirila borib, m alakaga
aylantiriladi. M alakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha
bora takrorlanishi lozim. Yozish m alakasida o'quvchi ruchkani qanday
ushlash, qanday yurgizish haqida o 'y lab o 'tirm ay , so'z va gaplarni
yoza boshlaydi. D em ak, o'qish va yozish malakasi harakatning o'y lab
o 'tirm a y am alga oshirilish jarayonidir. M alaka o'qitishning keyingi
bosqichlarida m ustahkam lanib, avtom atlashish darajasiga yetkaziladi.
O 'q ish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid
m alakadir. O 'qish m alakasi ham , yozish malakasi ham nutq faoliya
tining boshqa turlari bilan, ya’ni og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini
eshitish orqali anglash, ichki n u tq bilan uzviy bog'liq holda shaklla
nadi. M aktabda o'qitishnin g muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday
tashkil etilganligiga bog'liq.
O 'quvchini savod o'rgatish jaray o nid a elem entar o'qish va yozishga
o 'rgatish d a o'q u v ch ilam in g faoliyat ko'rsatishi va nutq faoliyatiga
kirishishlari uchun talab bo'lishi, o 'z fikrini og'zaki yoki yozm a ifoda-
lashi uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga kcltiruvchi vaziyat yaratilishi
lozim.
0 ‘qish va yozish m alakasi biri ikkinchisining muvafifaqiyatli am alga
oshuvini t a ’m inlaydi. Shuning uch u n ham o'qishga o'rgatish bilan yo
zuvga o'rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat m u n tazam ravishda
m ashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o'rgatish jarayo nid a bola juda
k o 'p o'qishi va yozishi zarur. O 'qish uchun ham , yozish u ch u n ham
yangi m atn olinadi, chunki bir m atnni bir n echa bor qayta o'qish
bilan m aqsadga erishish qiyin. Bu k o'p in ch a o'qilgan m atnni yuzaki
yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va m azm unning
alm ashinishi m alakani m ustahkam lashga yordam beradi, qobiliyatni
o'stiradi. O 'quvchi oldida uzoq m uddatda am alga oshadigan m aqsad —
o'qish va yozishni o'rganish ham da hozirda bajarishi shart bo'lgan
kundalik m aqsad — topishm oqni o'qish va javobini topish, so 'z va
gaplarni o 'qish, rasm asosida so'zlab berish kabilar turadi.
O 'zbek tili yozuvi tovush yozuvi, y a’ni fonem atik yozuvdir. H a r bir
tovush uchun, h ar bir fonem a u ch u n maxsus grafik shakl (harf) olingan.
O 'qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, to
vushlar harflarga aylantiriladi. Bu o'q ish va yozish faoliyatida o'quvchi
uchun qiyinchilik tug'dirgandek tuyulsa-da, aslida o'q ish va yozish
jarayonini soddalashtiradi, chunki tilim izdagi tovushni ifodalovchi
harflar soni u n ch a k o'p emas. O 'qish va yozishni o'zlashtirish uchun
tovush va harflam ing o 'zaro m unosabaliga oid qoidalarni o'zlashtirish
kifoya. Savod o'rgatish m etodikasida o'zb ek tili tovushlar va harflar
tizim ining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
0 ‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi.
O 'zbek tili yozuvi fonem atik
yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi „L otin yozuviga asoslangan
o'zbek alifbosini joriv etish to 'g 'risid a"g i qonunga m uvofiq o'zbek tili
yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. N utqning h a r bir tovushi
uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi.
O 'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'qu v chilarni tovush va harf
lar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o 'rgatishda o'zbek
tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush m etodiga asosan olib bo
riladi. S o'z b o 'g 'in g a bo 'linad i, b o 'g 'in d an kerakli — o'rganilayotgan
tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan h arf bilan
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi.
B unda o'zbek tili grafik tizim i, tovushlam i yozuvda belgilash xusu
siyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zb ek tili grafik tizim ining
quyidagi xususiyatlarini hisobga olish m uhim aham iyatga ega:
1. Savod o'rgatishda to vu sh-h arf bilan tanishtirish unlilardan bosh
lanadi. Hozirgi o ‘zbek tilida 6 ta unli fonem a mavjud: a, o, i, e, u, o ‘.
E harfi so 'z va b o 'g 'in boshida q o 'llan ad i
Do'stlaringiz bilan baham: |
