K arim a q osim ova


analitik   bosqich,  sintetik  bosqich  va  avtomatlashgan  bosqich



Download 7,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/522
Sana01.01.2022
Hajmi7,78 Mb.
#304570
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   522
Bog'liq
Ona tili o'qitish metodikasi K Qopsimova, S Matchonov va b

analitik
 
bosqich,  sintetik  bosqich  va  avtomatlashgan  bosqich.
 
Analitik  bosqich 
savod  o 'rg atish   davriga  to 'g 'ri  keladi,  bunda  so'zni  b o 'g 'in -h a rf  to ­
m onidan  tahlil  qilish  va  b o 'g 'in la b   o 'q ish   malakasi  shakllantiriladi. 
Sintetik  bosqich 
uchun  so'zni  sidirg'a  o'qish  xarakterlidir;  bunda 
so'zni  k o 'rish   orqali  idrok  qilish  va  uning  talaffuzi  so 'z   m a ’nosini 
anglash  bilan  asosan  mos  keladi.  O 'qish  so 'z   m a’nosini  idrok  qilish 
bilan  am alga  oshadi.  O 'quvchilar sintetik  bosqichga  3-sinfda  o'tadilar. 
B undan  keyingi  yillarda  o'q ish  
avtomatlasha 
boradi.
O 'qish  darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, 
asar  m azm unini  tahlil  qilish  o'q ish   m alakalarini  takom illashtirishga 
yo'naltirilgan  bo'lsin.
To‘g‘ri o‘qish. 
T o 'g 'ri o'qish deganda xato qilm asdan, yanglishm as- 
dan  o'qish  tushuniladi,  y a’ni  to 'g 'ri  o'qish  so'zning  tov u sh -h arf 
tarkibini,  gram m atik  shakllarini  buzm asdan,  so'zdagi  tovush  yoki 
b o 'g 'in n i  tushirib  qoldirm ay,  boshqa  tovushni  q o'shm ay,  harflar  o 'r ­
nini  alm ashtirm ay,  aniq  talaffuz  qilib,  so'zga  urg'uni  to 'g 'ri  qo'yib 
o'q ish   hisoblanadi.  M .O dilova  va  T.A shrapovalar  „Adabiy  talaffuz
www.ziyouz.com kutubxonasi


m e’yorlariga qo'yilgan  barcha tala b la r to 'g 'ri  o'q ish  ko'nikm asiga  ham  
taallu q lid ir",  —  deb  ta ’kidlaydilar.  Rus  m etodisti  Y akovleva  to 'g 'ri 
o'qishga  quyidagicha  ta ’rif bergan:  „ T o 'g 'ri  o 'q ish   —  bu  m aterialning 
tovush  to m o n id an   xatosiz  va  bir  tekisda  ravon  nusxa  k o 'ch irish d ir". 
Dem ak,  to 'g 'ri  o'qish  so 'znin g   tovush  tarkibini,  gram m atik  shaklini 
buzm asdan  adabiy-orfoepik  m e ’yorlar  asosida  o'qishdir.
B oshlang'ich sin f o'quvchilarida  idrok  etish,  talaffuz qilish va m atn 
m azm unini  tushunish  o 'rtasida  pu x ta  sintez  y o 'q   bo'lgani  u ch u n   ular 
o'qishda  xatoga  y o'l  qo'yadilar.  Bu  esa  m atn  m azm unini  tushunishni 
qiyinlashtiradi.
T o 'g 'ri  o 'q ish   so'zning  uzun-qisqaligiga, 
o 'q u v ch in in g   so 'z 
boyligiga,  ya’ni  so'zning  leksik  m a ’nosini  qanchalik  bilishiga  ham da 
so'zning  b o 'g 'in   va  m orfemik  tarkibiga  bog'liq.  O 'q uv chilar  k o 'p in ch a  
quyidagi  sabablarga  ko 'ra  xatoga  yo'l  qo'yadilar:
1.  S o'zn i  talaffuz  qilish  bilan  uning  m a ’nosini  tushu nish  o 'r ta ­
sida  puxta  sintez  bo'lm agani  u ch u n   bola  so'zning  oldin  tovush  to - 
m onini  k o 'rad i,  uni  talaffuz  qilishga  oshiqadi.  So'zning  m a’nosini  esa 
e ’tibordan  ch etd a  qoldiradi.
2.  S o 'z   k o 'p   b o 'g 'in li  b o 'lib ,  bola  uni  oldin  eshitm agan  bo'lsa, 
xatoga  y o'l  qo'yadi.
3.  So'zning  m a ’nosini  bilm aslik  tufayli  xatoga  yo'l  q o 'y ad i.
4.  Tez  o'qiym an  deb  xatoga  y o 'l  qo'yadi.
5.  T o 'g 'ri  o 'q ish   yorug'likka  va  yorug'likning  tushishiga  ham  
bog'liq.
6.  U ndosh  tovush  so'zning  o 'rta sid a   va  oxirida  kelgan  yopiq 
b o 'g 'in li  so'zlarn i  o 'qish da  qiynaladilar.
Xato  o 'q ish n in g   oldini  olish  u c h u n   quyidagilar  e ’tiborga  olinadi:
1.  M atnni  o 'q itish d an   oldin  undagi  o'qilishi  qiyin  s o 'z ,  birikm a 
va  gaplarni  aniqlash  va  ular  ustida  ishlash  usullarini  belgilab  olish. 
Tuzilishi  m urakkab  so'zlarni  b o 'g 'in la b   o'qilishini  m ashq  qildirish.
2.  M atnni  o 'q ish d an   oldin  un ing   m azm unini  tu sh u n ish n i  qi- 
yinlashtiradigan  so 'zlam in g   lug'aviy  m a’nosini  tu shuntirish .  S o'z 
m a ’nosini  izohlash  usullarini  aniqlash.
3.  Vazifalarni  aniq  va  tush u n arli  qilib  berish.
4.  M atnni  diqqat-e’tibor bilan  o'qishlari  uchun  sharoit  yaratish.
5.  Oldin  ichda  o'qitish,  so'ng  ovoz  chiqarib  o'qitish.
6.  O 'qitishda  o'q uvch ilam in g   individual  xususiyatlarini  hisobga 
olish,  ya’ni  m atn n i  oson,  o 'rta c h a   qiyinlikda  va  qiyin  o'q ilad ig an
www.ziyouz.com kutubxonasi


o ‘rinlarini  belgilab  olib,  unga  kuchi  yetadigan  o ‘quvchilarga  oldindan 
taqsim lab  berish.
7.  0 ‘quvchilarning  o ‘qishini  m untazam   tekshirib  turish.
8.  X atoning  xarakteriga  qarab,  u n i  m etodik  to m ondan  to ‘g ‘ri 
tuzatish  yo'lini  aniqlash.
9.  O 'quvchilarni  xato  qilish  m um kin  bo'lgan  o 'rin d an   ogohlantirib 
turish.
10.  X atcho 'pdan   foydalanish.
11.  Xato  o'q ish   o ‘quvchining  shaxsiy  ko‘ruv  sezgisiga  bog‘liq  b o 'l- 
sa,  bu jih atn i  ham   hisobga  olish.
O 'qituvchining  tuzilishi  m urakkab  so'zlarni  oldindan  xattaxtaga 
yoki  kartonga  b o'g'inlarga  bo'lib  yozib  qo'yib,  o'quvchilarga  ovoz 
chiqarib  birgalikda  o'qitishi  yaxshi  natija  beradi.
O 'quvchilar yo'l  qo'ygan  xato  ikki  xil  y o 'l  bilan  tuzatiladi:
1.  O 'quvchi  so 'z  oxiridagi  q o 'sh im ch an i  n o to 'g 'ri  o'qisa,  uni 
o'qishd an   to 'xtatm asd an  xatoni  to 'g 'rila sh   m um kin.
2.  Xato  o'qish  bilan  gaplarning  m azm uni  buzilsa,  qayta  o'qitish 
usulidan  foydalaniladi.  Bunda  o'quvchiga  o'qigan  m atni  yuzasidan 
savol  berilsa,  o'quvchi  e ’tiborli  b o 'lib   qayta  o'qiydi.
Tez o‘qish. 
Tez o'qish m e’yoriy tezlikda o'qish  bo'lib,  bunda o'qish 
sur’ati  m atnning  m azm unini  tushunishdan  ajralib  qolmasligi  kerak. 
O 'qish  tezligi  m atnni  tushunish  tezligi  bilan  muvofiq  ravishda  o'sib 
borishi  lozim.  O 'qilayotgan asar m azm unini  o'zlashtirishni,  m atn  m az­
m unini  ongli  idrok  etishni  ta ’minlaydigan  o'qish 
tez o‘qish 
deyiladi.
O 'qish  sifatlarini  yaxshi  o'zlashtirgan  holda  o'quvchilam ing  o'q ish  
su r’ati  bir-biridan  farq  qiladi.  Bu  dastu r  talablarini  bajarm adi,  degan 
gap emas.  Og'zaki  nutq  tem piga to 'g 'ri  keladigan  o'q ish su r’ati  normal 
tezlik  hisoblanadi.  C hunki  o 'ta   tez  h am ,  o 'ta   sekin  o'q ish  ham   m atn 
m azm unini  o'zlashtirishni  qiyinlashtiradi.
O 'qish tezligi bir daqiqada o'qiladigan so 'zlar soni bilan belgilanadi. 
2005-yilda  e’lon  qilingan  o 'q ish   dasturida  1-sinfning  2-yarim   yilligida 
o'qish  su r’ati  20—25  so 'z   (notanish  m atn ni  o'qish  tezligi  ham   20—25 
so'z);  o'quv  yili  oxirida  25—30  so'z;  2-sinfning  1-yarim   yilligida  m at­
nni  o'q ish   tezligi  30—35  so'z;  2-yarim   yilligida  40—50  so'z;  3-sinfning
1-yarim   yilligida  60—70  so'z;  2-yarim   yilligida  70—80  so'z;  4-sinfning
1-yarim  yilligida  ichda  ovozsiz  110—130  so 'z ,  ovozli  o'qishda  90—100 
so 'z   deb  belgilangan.
Tajribalar  shuni  ko'rsatadiki,  bir  daqiqada  bola  250  so'zli  m atnni 
o'qisa,  undagi  200  ta  so'zn i  eslab  qo lar  ekan.  Agar  harflab,  b o'g 'in lab
www.ziyouz.com kutubxonasi


o ‘qisa,  uning  diqqat  m arkazida  s o 'z   em as,  b o 'g 'in   b o'lad i.  N atijad a 
u  so'zlarni  eslab  qola  olm aydi9.  Bu  4 -sin f  o'quvchilarinin g  o 'q ish  
tezligiga  tatbiq   etilsa,  125  so 'z d a n   100  so 'zn i  eslab  qoladi.  Bu  esa 
yuqori  ko'rsatkichlarga  erishish  im konini  beradi.  4-sinfda  bir daqiqada 
170—180  ta  so 'z   o'qiydigan  o'q u v ch ilar  ham   bor.
O 'q ish   tezligi to 'rt  yil  davom ida  to 'g 'ri va ongli o 'q ish  bilan  bog'liq 
holda  asta  ortib  boradi.  O 'qish  tezligini  tekshirganda  o 'qitu vch i  o 'q i- 
ladigan  m aterialning  xarakterini,  ya’ni  g'oyaviy-m avzuviy  m urakkab- 
ligini,  so 'z va gaplam ing tuzilishini,  ularning bolalar nutq ida qay d a ra ­
jada  ishlatilishini,  o'q ishning  to 'g 'ri  va  ongli  bo'lishini  hisobga  oladi. 
O 'qu vch ilam in g  o 'q ish   tezligi  h ar  xil  b o 'lad i,  albatta.  O 'qituv chin ing  
vazifasi  barcha  o 'q uv chilam in g   o 'q ish   tezligini,  iloji  boricha  bir  xil- 
likka  keltirishdan  iborat.  O 'qish  su r’atini  oshirishda  tez  aytishlarni, 
m aqollarni  yod  oldirish  va  m atnni  ovoz  chiqarib  o'qishni  m ashq  qilish 
kabilar  sam arali  usullardan  hisoblanadi.
Ongli o ‘qish. Ongli o'qish yaxshi o'qishning asosiy sifati hisoblanadi. 
Ongli  o'q ish  o'qilgan  m atnning  aniq  m azm unini,  asarning  g'oyaviy 
yo'nalish in i,  obrazlarini va badiiy  vositalarining rolini  tushunib  o 'qish , 
shuningdek,  asarda  tasvirlangan  voqea-hodisalarga  o 'z   m unosabatini 
ifodalay  olishdir.  Ongli  o'q ish   o 'z   navbatida,  o 'q u vch ilam ing  zarur 
hayotiy  tajribasiga,  so'zning  leksik  m a ’nosini,  gapda  so'zlam in g  
bog'lanishini  tushunishga  va  bir  q ato r  m etodik  shartlarga  bog'liq. 
H ozirda  ongli  o 'q ish   atam asi  adabiyotlarda  va  m aktab  tajribasida  ikki 
m a’noda:  birinchidan,  o'qish  jarayonini  egallashga  nisbatan  o'qish 
texnikasi  m a’nosida,  ikkinchidan,  keng  m a’nodagi  o'qishga  nisbatan 
o'qish  sifatlaridan  biri  m a’nosida  qo'llanadi.
M atnni  ongli  o'q ish   u ch u n   o 'q u v ch ilar  to 'g 'ri,  m e’yorida  o 'qishn i 
egallagan  bo'lishlari  va  o 'q ish   jarayo n ida  qiynalmasligi  talab  etiladi. 
O 'q uv chilar  m atnni  ongli  o'qishlari  uchu n   m atn  m azm uni  va  badiiy 
vositalari  jihatidan  tahlil  qilinadi.
Ongli  o 'qishning   m uhim   sharti  asar qurilishi  va  m azm unini  tu sh u ­
nish  hisoblanadi.  O 'qituvchi  ongli  o 'q ish n i  m atnni  ifodali  o'qishga 
(agar  ovoz  chiqarib  o'qilsa)  va  asar  m azm uni  yuzasidan  berilgan 
savollarga  javobning  to'g'riligiga,  asar  voqealari  va  qahram o nlam in g  
xatti-harakatiga  bildirgan  m unosabatiga  qarab  baholaydi.  Ongli  o'q ish  
va  ifodali  o'qish  bir-birini  taq o zo   qiladi,  am m o  bir-biriga  aynan 
o'xsham aydigan  o 'q ish   sifatlaridir.
4
  Y o 'ld o s h e v   J . G ‘.  1992-yil  „ O ' q i t u v c h i l a r   u y i“ dagi  ijodkor  o ' q i t u v ­
c h ila r n in g   1 -a n ju m a n id a g i  n u tq d a n .
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ifodali  o ‘qish.  Ifodali  o'q ish   intonatsiya  —  ohang  yordam ida 
asarning  g ‘oyasi  va  jozibasini  to ‘g ‘ri,  aniq,  yozuvchi  niyatiga  mos 
ravishda  ifodalay bilishdir.  „Ifodali  o'q ish   adabiyotni  aniq  va  k o 'rg az­
mali  o'qitishning  dastlabki  va  asosiy  shaklidir",  deb  t a ’kidlaydi 
m etodist  olim a  M .A .R ibnikova10.  D em ak,  „Ifodali  o'qishn ing   asosiy 
vazifasi  asarning  m azm unini  va  em otsionalligini  intonatsiya  orqali 
o'quvchilarga  ko'rgazm ali  qilib  ko'rsatishdir.  Ifodali  o'qishn ing   aso­
siy  tam oyili  o'qiladigan  asar  g'oyasi  va  badiiy  qim m atini  ch uq u r 
tu sh u n tirish d ir"".
Intonatsiya  (ohang).  Intonatsiya  og'zaki  nutqning  birgalikda 
harakat  qiluvchi  elem entlari:  urg 'u ,  nutq  tem pi  va  ritm i,  pauza, 
ovozning  past-balandligining  yig'indisidir.  Bu  elem entlar  bir-biriga 
ta’sir  etadi  va  ham m asi  birgalikda  asarning  m azm unini,  g'oyasini, 
q ahram onlam ing  turli  kayfiyatini,  ichki  kechinm alarini  ifodalaydi.
O 'quvchilar  ifodali  nutq  asoslarini  egallashlari  uchun  mvihim 
shartlar  quyidagilardan  iborat:
1.  N u tq  jarayonida  nafasni  to 'g 'ri  olish  va  to 'g 'ri  taqsim lay  bilish.
2.  H ar  bir  tovushning  to 'g 'ri  artikulatsiyasi  va  aniq  diksiya  (burro 
gapirish)  m alakasini  egallash.
3.  Adabiy  talaffuz  m e ’yorlarini  egallash12.
Bu  shartlar  faqat  ifodali  o'qishgagina  em as,  balki  ifodali  nutq- 
qa,  ya’ni  hikoya  qilishga  ham   taalluqlidir.  O 'quvchining  har  qanday 
og'zaki  hikoyasi  ifodali  bo'lishi  zarur.
Ifodali  o'qish nin g   asosiy  vositalaridan  biri  ovozdir.  Ovoz  nafas 
bilan  uzviy  bog'lanadi.  Shuning  uch u n  o 'qitu v chi  bolalam ing  ifodali 
nutqi ustida  ishlashni  talaffuz  qilayotganda  o 'z   nafasini  boshqara  olish 
va  ovozdan  to 'g 'ri  foydalanishga  o'rgatishdan  boshlaydi.  Ovoz  kuchi 
baland-pastlik,  uzun-qisqalik,  tezlik  (tem p),  yoqim li-yoqim sizlik 
xususiyatlari bilan xarakterlanadi.  O 'quvchilar m atn  m azm uniga qarab, 
baland  yoki  past  ovozda  o'qish  (gapirish)ga,  nutqda  tez,  o 'rta c h a   yoki 
sekin  tem pni  tanlashga,  biror  tuyg'uni  ifodalashga  o'rganadilar.  Tfo- 
dali  o'qishga  o'rgatishda  o'qu v chilar  pauza  va  logik  urg'u  bilan  ham  
tanishtiriladi.
10  Р ы б н и к о в а   M . A .   О ч е р к и   п о   м е т о д и к е   л и т е р а т у р н о г о   ч т е н и   .  — 
„ У ч п е д г и з " ,   1945.  —  стр. 125.
11  J o 'ra y e v   К.  Ifodali  o ‘qish  va  hikoya  qilish.  - Т . :   „ 0 ‘q itu v c h i" ,  1968. 
7 —9-betl ar.
12  O 's h a   asar,  11-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Ifodali  o ‘qishga  tayyorlanish  shartli  ravishda  uch  bosqichga 
bo'linadi:
1.  Asarning  aniq  m azm unini  tushunish,  un d a  qatnashgan  shaxs­
larning  x atti-harakatini  tahlil  qilish,  asarning  g'oyasini  belgilash,  y a ’ni 
asarning  g ‘oyaviy-m avzuviy asosini,  uning  obrazlarini  badiiy vositalari 
bilan  yaxlit  holda  tushunish.
2.  M atnning  qaysi  joyida  to ‘xtam   (pauza)  qilishni,  m antiqiy  u r- 
g‘uning  o ‘rnini,  o'q ish   tem pini  belgilab  olish.
3.  0 ‘qishni  m ashq  qilish,  m uallif fikrini,  uning tasvirlangan  voqea- 
hodisalarga  va  qatnashuvchi  shaxslarga  m unosabatini  ovoz  bilan 
ifodalay  olish  u c h u n   m atnni  qayta  o'qish.
Asarning  m azm uni  va  g'oyaviy  yo'nalishini  tahlil  qilish  ifodali 
o 'qishga o'rg atish  bilan bog'lab olib boriladi.  Ifodali o'qishga o 'rg atishd a 
m atn  m azm unini  tushunish,  m uallif  hikoya  qilgan  voqealarga  o 'z  
m unosabatini  bildirish  asosiy vazifa  hisoblanadi.  O 'quvchilarda  ifodali 
o 'q ish   m alakasini  shakllantirish  uchun  asarni  o 'qituvchining  ifodali 
o 'qishi  m uhim   aham iyatga  ega.

Download 7,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   522




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish