|
Sifat:
1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Son:
1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Qaysi ot bilan bog'langanligi.
Olmosh:
Kishilik olmoshi: 1. So'z turkum i. 2. So'rog'i. 3. Shaxs-
soni. 4. Kelishigi.
Fe’l:
1. S o'z turkum i. 2. S o'rog 'i. 3. Bo'lishli yoki bo'lishsiz e k an
ligi. 4. Shaxs-soni. 5. Zam oni.
O 'q u v c h ila r ta h lil ta rtib in i bilib o lish lari u c h u n o 'q itu v c h i bu
ta rtib g a rioya qilib s o 'z g a x a ra k te ristik a b e rish n in g q u laylig in i
tu sh u n tira d i.
S o'z turkum iga k o 'ra tahlil og'zaki va yozm a tarzda o'tkaziladi:
uni m ustaqil m ashq sifatida topshirish ham m um kin. T o'liq bo'lm ag an
morfologik tahlildan xilm a-xil gram m atik vazifalarni bajarish m aqsa
dida yangi m avzu bilan tanishtirish bosqichida ham , uni m ustahkam
lash bosqichida ham foydalaniladi.
M orfologik tahlilning vazifasi hozirgi o'zb ek tilida so 'z qanday
m a ’noli qism lardan tuzilganini aniqlashdir. M orfologik tahlil 3-sinfdan
www.ziyouz.com kutubxonasi
boshlanadi. Bu sinfda 6'quvchilarga o 'zakdosh so ‘zlar, o ‘zak o'zakdosh
so'zlam in g um um iy qismi ekani, so ‘z yasovchi q o ‘shim chalar va
so ‘z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o 'sh im chalar haqida elem entar
m a’lum ot beriladi.
So‘z tarkibiga ko‘ra tahlil quyidagicha o'tkazilishi m um kin:
1. So‘zga so 'ro q berish va u nim ani anglatishini bilish.
2. 0 ‘zakni aniqlash. Buning uch un so'zga o 'zakdosh so'zlar tanlash.
O 'zakdosh so'zlarni taqqoslash va um um iy qismi (o'zak)ni aniqlash.
3. S o 'z yasovchi qo'shim chani aniqlash. Bu yangi so 'z yasash
uch u n xizm at qilishini aytish.
4. S o'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o 'shim chani aniqlash. Bu
so'zni boshqa so'z bilan bog'lash uchun xizm at qilishini aytish.
3-sinfda „S o'zning tarkibi" mavzusi to 'liq o'rganilgach,
gulzor
so'zini so 'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha
bo'lishi m um kin:
1. Qaysi so 'z turkum i ekanini bilam an.
Gulzor
so'zi
nima?
s o 'ro
g'iga javob b o 'lad i, narsani bildiradi, bu — ot.
2. O 'zakni aniqlaym an. Buning uchun o'zakdosh so 'z la r tanlay-
m an:
gulzor, gulli, gulsiz, gu/la.
U larni solishtirib, um um iy qismini
topam an —
gul.
Bu — o'zak.
3. S o'z yasovchi qo'shim chani aniqlaym an,
gulzor
so'zi
gul
s o '
ziga
-zor
so'z yasovchi qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan.
4. Bu so 'zd a so 'z o'zgartuvchi q o 'sh im ch a yo'q.
S o'z tarkibiga k o 'ra tahlildan so'ng shunday ko'rinish hosil bo'ladi:
gul zor.
4-sinfda
paxtakorga
so'zini so 'z tarkibiga k o 'ra og'zaki tahlil qilish
tartibi quyidagicha bo'lishi m um kin:
1.
Paxtakorga —
ot.
2. O 'zakni aniqlaym an. B uning uchun o'zakdosh so 'zlar tanlay-
m an:
paxtakor, paxtazor.
Solishtiram an. U m um iy qism -
paxta.
Bu —
o'zak.
3. S o'z yasovchi qo'shim chani aniqlaym an:
paxtakor
so'zi
paxta
so'ziga
-kor
so 'z yasovchi qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan.
4. So'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o'shim chalarni aniqlaym an:
-ga —
so'z o'zgartuvchi qo'shim cha, kelishik qo'shim chasi.
4-sinfda
ishladim
so'zini so 'z tarkibiga ko'ra og'zaki tahlil tartibi:
1.
Ishladim
— fe’l.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. 0 ‘zakni aniqlaym an. 0 ‘zakdosh so 'z la r tanlaym an:
ishla, ishli,
ishsiz, ishchan.
Solishtiram an. U m u m iy qism —
ish. Ish —
o 'zak .
3. S o 'z yasovchi qo'shim chani aniqlayman:
ishla
fe’li
ish
so'ziga
-la
qo'shim chasini qo'shish bilan yasalgan.
-la —
fe’l yasovchi
qo'shim cha.
4. S o 'z o'zgartuvchi (shakl yasovchi) q o'shim chani aniqlaym an:
-di —
o 'tg a n zam on qo'shim chasi,
-m —
shaxs-son qo 'shim chasi,
I shaxs, birlik:
ishladim.
S o 'z tarkibiga ko 'ra tahlildan m ustaqil m ashq sifatida foydalanish
ham m um kin. S o 'zn i m orfologik tahlil qilish uning lug'aviy m a ’nosini
tushun ish d a, m orfem alarni to 'g 'ri yozishda o'quvchilarga yordam
beradigan m uhim vositadir.
B oshlang'ich sinflarda gram m atik va m orfem ik tahlil bilan birga,
so'zni to v u sh -h a rf to m on idan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu
tahlilning vazifasi so 'zda tovushlarning tartibini, ularning xarakterli
xususiyatlarini, tovushlar va harflar o'rtasidagi m unosabatni aniqlash
hisoblanadi.
B o sh la n g 'ic h sinflarda to v u sh -h a rf to m o n id a n ta h lil tartibi
quyidagicha:
1. S o 'z d a nechta b o 'g 'in bor?
2. S o 'zd a nech ta tovush va n ech ta harf bor? (Tovushlar soni harflar
sonidan kam yoki k o 'p bo'lsa, sababini aytish)
3. U nli tovush nechta? U nd o sh tovush-chi?
4. H ar bir tovushni xarakterlash. Tovush so 'zd a qaysi h a rf bilan
ifodalangan?
M asalan,
kitob
so'zi quyidagicha tahlil qilinadi:
1. S o 'z d a ikki b o 'g 'in bor:
ki-tob.
2. S o 'zd a beshta tovush, beshta h a rf bor.
3. S o 'z d a ikki unli tovush, uch undosh tovush bor.
4. к — undosh, jarangsiz, к harfi bilan ifodalangan
i — unli tovush, i harfi bilan ifodalangan
t — u n d o sh tovush, jarangsiz, yozuvda t harfi bilan ifodalangan
о — unli tovush, о harfi bilan ifodalangan.
b — un do sh tovush, jarangli, b harfi bilan ifodalangan
T o v u sh -h arf tom o n id an to 'liq bo'lm ag an tahlildan so 'zn in g yozi
lishini tushuntirishda ham , orfoepik to 'g 'ri talaffuzni o'rgatish m aqsa
dida ham foydalaniladi. M asalan,
maktab
so'zi oxirida
b
undoshi
p
tarzida talafftiz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiram iz:
maktabim —
maktab, b
harfi yoziladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Grammatik tushuncha nima? Uning o'ziga xos xususiyatini ayting.
2. Kichik yoshdagi o'quvchilar lingvistik tushunchalarni o'rganishda qan
day qiyinchiliklarga duch keladilar? Buning sababi nimada?
3. O'quvchilarda lingvistik tushunchalarni shakllantirish jarayonini izoh
lang. Har qaysi bosqichdagi ishning mazmuni va maqsadini ayting.
4. O'quvchilarga yangi grammatik tushunchani o'rgatish darsining lavha-
sini ishlab chiqing.
5. Grammatik tushunchani qulayroq shakllantirishga qanday shartlar yor
dam beradi?
6. Grammatik tushunchani o'rgatish jarayonida o'qituvchi qanday qilib
o'quvchilaming aqliy faoliyatini faollashtiradi?
7. Grammatik materialni o'rganishning har xil bosqichida darslik bilan
qanday ishlanadi? Aniq misollar keltiring.
8. Grammatik, leksik va so'z yasalishiga oid mashqlarni ta’riflang.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
